Phá vỡ ranh giới sợ hãi
Một buổi chiều se lạnh cuối tháng 10, Lê Ngọc Huyền, 31 tuổi, (Huyền là người đồng tính chuyển giới) sống tại Đà Nẵng, trở về quê ở phường Vinh Hưng (tỉnh Nghệ An). Gặp chúng tôi, Huyền kể chậm rãi, như đang lật lại từng trang ký ức của chính mình.
Từ những năm học cấp hai, Huyền đã cảm nhận rõ mình “khác” với bạn bè cùng trang lứa. Sau khi tốt nghiệp cấp ba, em quyết định thay đổi ngoại hình để được sống thật với chính mình.
“Trên giấy tờ, em là con trai, nhưng sâu bên trong, đến 80% là con gái. Ở trường, không có ai giống em cả. Em khác biệt và thường trở thành tâm điểm chú ý, đôi khi là lời chê cười”, Huyền chia sẻ.
Chỉ nên có 1 bạn tình để ngăn ngừa các bệnh lây truyền qua đường tình dục, trong đó có HIV.
Học xong, Huyền vào làm ở một xưởng may, sống lặng lẽ, khép kín. Sự kỳ thị từ bạn bè, hàng xóm, thậm chí họ hàng từng khiến em nhiều lần rơi vào tuyệt vọng, sau đó Huyền quyết định rời quê. "Trong chuyện tình cảm, những người như em rất dễ bị tổn thương. Vì thiếu thốn tình cảm, nhiều khi chủ quan, để rồi có những hậu quả không mong muốn", Huyền chia sẻ.
"Khoảnh khắc biết mình nhiễm HIV, mọi thứ như sụp đổ. Em rơi vào khủng hoảng, tâm lý bất ổn, suốt một thời gian dài không dám đối diện. Khi bình tĩnh lại, em tìm hiểu trên các diễn đàn và thấy nhiều anh, chị sống khỏe mạnh, lạc quan suốt hơn 20 năm. Điều đó giúp em lấy lại tinh thần", Huyền kể, giọng nhẹ hơn.
Lần đầu đến cơ sở y tế, Huyền đứng lặng hơn hai giờ trước cửa, rồi lặng lẽ bỏ về. "Em chỉ muốn đăng ký dùng thuốc để kháng bệnh, nhưng lại sợ người quen bắt gặp. Nỗi sợ ánh mắt phán xét còn lớn hơn cả nỗi sợ bệnh tật", Huyền nói.
Dù xã hội đã bớt kỳ thị, nhiều người nhiễm HIV vẫn tự tạo áp lực, khó vượt qua mặc cảm để sống bình thường.
Ngồi bên cạnh con, bà Đỗ Thị Thanh (72 tuổi) mẹ của Huyền nói khẽ: "Hồi đó, cả nhà sốc lắm, nhưng rồi cũng phải chấp nhận, vì đó là con mình. Từ cấp ba, tôi đã thấy con thay đổi, thích son phấn, mặc đồ nữ. Bị bạn bè trêu chọc, tôi thương con lắm". Giờ đây, Huyền bảo, điều may mắn nhất của em là luôn có mẹ ở bên, cùng vượt qua mọi sóng gió cả ánh nhìn của người đời lẫn nỗi sợ nhiễm HIV.
Câu chuyện của Huyền không phải là trường hợp cá biệt. Trong cộng đồng MSM (nam quan hệ tình dục đồng giới nam) tại Nghệ An, nhiều người vẫn đang mắc kẹt trong vòng luẩn quẩn. Muốn bảo vệ bản thân nhưng lại sợ bị phát hiện, sợ bị gọi tên, sợ một ánh nhìn khác thường từ những người xung quanh.
Bị bao vây bởi cảm giác lo lắng và thiếu an toàn, họ chọn im lặng, né tránh thay vì tìm đến các dịch vụ hỗ trợ. Chính sự im lặng ấy khiến HIV trong nhóm MSM trở thành "vùng tối" khó kiểm soát.
Đối với những người có nguy cơ cao, kiểm tra HIV định kỳ là biện pháp quan trọng để phát hiện sớm và sử dụng PrEP kịp thời.
Anh M.A., thành viên nhóm công tác xã hội Liên minh MSM - TG Nghệ An cho biết, có không ít trường hợp bị kỳ thị ngay trong quá trình xác minh của chính quyền địa phương. "Khi cán bộ về xác minh không khéo, hàng xóm biết chuyện, người trong cuộc bị tổn thương nặng nề. Có những bạn không chịu nổi áp lực", M.A. kể.
"Một bạn sinh năm 1994, quê ở Anh Sơn, đang theo học Đại học Bách khoa Hà Nội. Khi danh sách xác minh bị lộ, hàng xóm bàn tán, gia đình hoang mang… bạn ấy đã tìm đến cái chết", anh M.A. kể lại một trường hợp khiến anh và mọi người ám ảnh mãi. Theo M.A., Huyền là người vẫn còn may mắn khi có mẹ thấu hiểu và đồng hành. "Nhưng không phải ai cũng có được điều đó. Một sai sót nhỏ trong quy trình xác minh có thể đánh đổi bằng cả sinh mạng của một con người", anh M.A. nói.
Ông Thái Văn Nhàn, Phó trưởng Khoa Phòng, chống HIV/AIDS, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) Nghệ An nhìn nhận: "Với nhóm MSM, rào cản lớn nhất là kỳ thị. Nếu không gỡ nút thắt tâm lý thì dù có mở bao nhiêu điểm điều trị, người trong cuộc vẫn ngần ngại tiếp cận. Truyền thông phải tinh tế, kín đáo và đặt tôn trọng lên hàng đầu".
Ông Thái Văn Nhàn cho rằng, công tác phòng, chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng MSM hiện vẫn còn nhiều thách thức. Với những người đã công khai xu hướng tính dục, việc tiếp cận, tư vấn và truyền thông về cách phòng tránh lây nhiễm thuận lợi hơn. Tuy nhiên, phần lớn nam giới đồng tính vẫn chưa có nhận thức đầy đủ về HIV/AIDS, nhiều người quá tin tưởng bạn tình hoặc thiếu kiến thức về quan hệ tình dục an toàn, dẫn tới nguy cơ lây nhiễm cao.
Tìm hiểu kiến thức về phòng chống lây nhiễm HIV giúp bảo vệ bản thân và cộng đồng.
"Một rào cản lớn khác là tâm lý tự kỳ thị và sợ bị xã hội kỳ thị, khiến không ít người che giấu bản thân, né tránh tiếp xúc với cán bộ y tế. "Chúng tôi biết họ ở đâu, nhưng không dễ để họ mở lòng, chấp nhận tư vấn hay xét nghiệm", ông Thái Văn Nhàn nói.
Đáng chú ý, xu hướng quan hệ tình dục đồng giới nam hiện không chỉ tập trung ở các đô thị mà đã xuất hiện cả tại miền núi và nông thôn, nơi định kiến xã hội vẫn còn nặng nề. Điều này khiến việc tiếp cận, tuyên truyền của ngành y tế và các nhóm cộng đồng gặp nhiều trở ngại.
Dù vậy, các chuyên gia đánh giá mô hình mạng lưới đồng đẳng - nơi MSM chia sẻ với MSM đang phát huy hiệu quả như một "cầu nối mềm" giữa cộng đồng và hệ thống y tế. "Chỉ cần một người chủ động xét nghiệm, điều trị hoặc sử dụng PrEP, họ có thể kéo theo nhiều bạn bè cùng thay đổi hành vi. Đây là điều mà cán bộ y tế khó có thể làm được", Phó trưởng Khoa Phòng, chống HIV/AIDS, CDC Nghệ An nhận định.
Không ai bị bỏ lại phía sau
Khi rào cản tâm lý và nỗi sợ bị kỳ thị dần được gỡ bỏ, điều quan trọng tiếp theo là dịch vụ y tế phải trở thành điểm tựa đủ tin cậy.
Mọi thông tin cá nhân cần được bảo mật tuyệt đối, quy trình tiếp nhận phải kín đáo, tế nhị và thái độ của nhân viên y tế cần tôn trọng, không phán xét. Chỉ khi đó, những người thuộc cộng đồng MSM mới có thể yên tâm bước qua cánh cửa cơ sở y tế để tìm kiếm sự hỗ trợ.
Thực hành tình dục an toàn, sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục, sử dụng PrEP, PEP... là một số biện pháp được khuyến cáo giúp phòng ngừa lây nhiễm HIV.
Nếu phát hiện nhiễm HIV, họ cần được điều trị ARV sớm và liên tục. Ngược lại, nếu kết quả âm tính, nhân viên y tế cần hướng dẫn sử dụng PrEP, xét nghiệm định kỳ một cách thuận tiện, nhẹ nhàng để mỗi lần đến khám không còn là nỗi lo, mà là một bước chủ động bảo vệ chính mình.
Ông Thái Văn Nhàn cho biết, những năm qua, ngành y tế Nghệ An đã triển khai đồng bộ và nâng cao chất lượng các hoạt động phòng, chống HIV/AIDS. Hiện Nghệ An đang duy trì 25 cơ sở chăm sóc và điều trị HIV/AIDS, đảm bảo nguồn thuốc ARV ổn định để người bệnh được điều trị liên tục. Tỉnh cũng triển khai điều trị dự phòng lây truyền từ mẹ sang con cho 100% phụ nữ mang thai nhiễm HIV, mở rộng chương trình điều trị dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) và duy trì chương trình điều trị Methadone cho người nghiện các chất dạng thuốc phiện.
Nhân viên y tế tư vấn cho khách hàng về điều trị PrEP.
Cùng với đó, công tác tư vấn và xét nghiệm HIV được đẩy mạnh, tập trung vào những nhóm nguy cơ cao và mở rộng dưới nhiều hình thức linh hoạt để người dân dễ tiếp cận.
Ngành y tế cũng chú trọng truyền thông và giáo dục cộng đồng, hướng tới từng gia đình, từng người dân, đặc biệt là giới trẻ và các nhóm có nguy cơ cao, nhằm giúp họ hiểu đúng và chủ động bảo vệ bản thân. Song song với đó là việc củng cố mạng lưới nhân viên tiếp cận cộng đồng, nhân viên y tế thôn bản và triển khai hiệu quả các chương trình can thiệp giảm hại tại cơ sở.
Tuy nhiên, theo ông Nhàn, nỗ lực từ ngành y tế thôi là chưa đủ. "Muốn dịch HIV trong nhóm MSM giảm bền vững, gia đình và xã hội phải thay đổi cách nhìn. Nếu còn định kiến, người nhiễm sẽ mãi ở trong bóng tối. Khi xã hội mở lòng hơn, họ sẽ chủ động hơn với sức khỏe của chính mình và đó mới là chìa khóa kiểm soát dịch" - ông Nhàn nói.
Giai đoạn 2025 - 2030, Nghệ An đặt mục tiêu tăng tỷ lệ MSM xét nghiệm định kỳ, mở rộng bao phủ PrEP và đưa 100% người nhiễm vào điều trị sớm. Theo ông Nhàn, đây là mục tiêu khả thi nếu ba mảnh ghép chính sách, cộng đồng và truyền thông cùng vận hành đồng bộ.
HIV trong cộng đồng MSM không phải là câu chuyện đạo đức hay lối sống, mà là câu chuyện về quyền được bảo vệ sức khỏe. Khi mỗi người được đối xử bằng sự tôn trọng và khoa học thay vì định kiến, họ sẽ sẵn sàng bước ra khỏi vùng tối, chủ động đồng hành cùng y tế và bảo vệ chính mình. Nghệ An hoàn toàn có thể trở thành điểm sáng của khu vực trong việc hỗ trợ cộng đồng MSM - một nơi không ai bị bỏ lại phía sau vì sợ hãi hay kỳ thị, trên hành trình hướng tới mục tiêu chấm dứt dịch AIDS trước năm 2030.
* Tên nhân vật trong bài đã được thay đổi.
