Cách đọc hiện đại đã lên ngôi?
Khái niệm “văn hóa đọc” đang dùng hiện nay là để chỉ hoạt động đọc sách báo theo cách truyền thống, nghĩa là đọc trực tiếp trên sách báo in, không phải là đọc qua màn hình vi tính hay điện thoại di động. Cách đọc hiện đại luôn bó tay trước các sự cố kỹ thuật, thế nhưng nó vẫn bị quy tội đã gây nên cuộc khủng hoảng cho văn hóa đọc truyền thống, mà bí quyết của nó là sử dụng công nghệ cao chiều nịnh tâm thế thực dụng, lười biếng của độc giả thời đại nghe nhìn.
 Truyện tranh được nhiều độc giả ưa thích. Ảnh: LD |
Theo thống kê gần đây của Cục Xuất bản, một người Việt Nam bình quân mỗi năm đọc được 2,8 cuốn sách và 7,07 tờ báo. Trên các phương tiện truyền thông đại chúng, vấn đề văn hóa đọc xuống cấp, yếm thế trước văn hóa mạng đã được đặt ra khá gay gắt. Thế nhưng vẫn có những người lạc quan cho rằng, trên thực tế, từ khi đổi mới và hội nhập, các nhà sách cứ ngày ngày mọc lên như nấm, sách bày bán ngồn ngộn trong các siêu thị và các đại lý đủ các loại: từ sách công cụ hàn lâm dày hàng gang tay, các tuyển tập, toàn tập đồ sộ bìa cứng trông rất xịn, đến các sách giải trí văn chương ái tình hài hước, lâm ly đủ loại, từ sách khoa học phổ biến tri thức tin học, kỹ nghệ marketting, quảng cáo, PR, đến các sách phong thủy lý số, các hồi ký danh nhân, các truyện tranh in đẹp cho thiếu nhi và các sách nổi tiếng ăn khách vừa ra lò trên thế giới... Các sinh hoạt ra mắt sách, hội chợ sách ngày càng phong phú và sôi nổi, có hoạt động mang tầm vóc quốc tế.
Thế nhưng sự “hoành tráng” bề ngoài của hoạt động kinh doanh mua bán sách này không phản ánh chính xác diện mạo và thực trạng văn hóa đọc của xã hội Việt Nam hôm nay. Vì với tư cách hàng hóa, sách có thể được sản xuất với chất lượng cao, nhưng hầu hết được tiêu thụ theo đường thư viện và công sở, sách trực tiếp đến tay người đọc không phải là nhiều như ta tưởng; với tư cách đồ trang sức, những bộ sách công cụ dày cộp đắt tiền có thể được các đại gia trọc phú mua về bày ở phòng khách mà không hề đọc.
Những độc giả thời nay, họ là ai?
Phải công nhận rằng cách đọc sách hiện đại với sự hỗ trợ của những “nô bộc” khổng lồ như Google, Yahoo, người đọc có thể có điều kiện tra cứu tìm hiểu một cách có hệ thống một vấn đề hay một nhân vật nào đó. Nhưng vấn đề chúng ta đang bàn ở đây là, phải chăng cách đọc hiện đại đã giáng cho văn hóa đọc truyền thống một đòn knock out?
Để đánh giá văn hóa đọc không thể chỉ căn cứ vào việc sản xuất mua bán sách, mà phải căn cứ vào việc đọc sách. Hiện nay người Việt Nam dành bao nhiêu thời gian cho việc đọc sách báo? Những sách báo nào được quan tâm đọc nhiều nhất? Những điều đọc được trong sách thấm vào tâm thức được bao nhiêu? Sách có làm cho con người nâng cao thêm chất lượng sống hay không? Sách có chi phối suy nghĩ và hành xử của con người hiện đại như trước đây các cuốn Chiến tranh và hòa bình, Cuốn theo chiều gió, Thép đã tôi thế đấy... đã chi phối tâm hồn và tư tưởng của bao người trẻ tuổi? Trả lời câu hỏi đó không đơn giản, cần có sự tiếp cận điều tra, nghiên cứu từ nhiều góc độ, bằng nhiều phương pháp và phương tiện khác nhau.
Theo một cuộc thăm dò do một tờ báo tiến hành, loại sách được độc giả Việt Nam hôm nay đọc nhiều nhất là... truyện tranh (60%), kế đến là truyện ngắn (50%), truyện dịch (35%), tiểu thuyết trong nước (30%) và thơ (20%). Phải chăng sự lấn sân của truyện tranh có căn nguyên lịch sử? Truyện tranh Nhật Bản bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam từ thập kỷ 90, với bộ sách Doremon in trên giấy đen, chữ bé li ti, chỉ những chữ bạo lực mô tả cú đấm hay phát súng như “Bùm”, “ Oái” là được in to tướng. Có lẽ những bộ truyện tranh hấp dẫn kiểu Doremon có nguồn gốc Nhật Bản với những hình ảnh cụ thể, những chữ ngắn gọn và ấn tượng không chỉ làm cho nhiều “mọt sách” của thế hệ 8X, 9X phải đeo kính cận, mà còn tạo ra một văn hóa đọc cho các thế hệ này. Họ lớn lên trở thành chủ thể xã hội, nhưng vẫn mang cái văn hóa đọc của tuổi hồn nhiên truyền lại cho con cháu. Phải chăng cái tâm thế đọc sách của thời đại nghe nhìn lộ rõ trong xu hướng say mê đọc truyện tranh ở nhiều nước hiện nay?
Dù chúng ta đánh giá thế nào về văn hóa đọc hiện thời, chắc chắn không thể bác bỏ một sự thật là sách giờ đây không còn là một ngôi đền thiêng như trong văn hóa đọc truyền thống nữa, mà chỉ là một công cụ giải trí hay một gia sư. Sự phát triển văn hóa đọc hiện đại là một biến tướng của văn hóa truyện tranh, văn hóa đọc kiểu trẻ thơ. Vì màn hình computer khi nối mạng cũng giống như một truyện tranh cao cấp, với những chữ nhảy múa ấn tượng kiểu “Bùm!”, “Oái” trong Doremon, với những hình ảnh năng động dễ nhìn, với những cơ hội bình luận xen ngang giống như trẻ con vẽ râu vào các nhân vật truyện tranh. Chính vì thế các cư dân mạng cũng đồng thời là độc giả chính của văn hóa đọc hiện đại, phần lớn là tuổi teen. Tâm lý đọc sách tuổi teen là căn nguyên của sự giải thiêng trong văn hóa đọc hiện đại. Vì thế, thật khó lòng biến mạng internet và các thư viện điện tử thành các thư viện sách trước đây. Việc tạo ra những độc giả mạng có được sự kính cẩn của một tín đồ trong ngôi đền văn hóa như xưa lại càng không khả thi. Cách thiết thực nhất để xây dựng văn hóa đọc hiện đại gắn liền với sách báo điện tử là tìm giải pháp nâng cao chất lượng của việc đọc này. Cách tốt nhất là giáo dục cho các thế hệ người Việt Nam tương lai bớt thực dụng và phù phiếm, trở về với cốt lõi nhân văn truyền thống. Lúc đó, sách tự nhiên sẽ lại là ngôi đền thiêng như xưa.
Kim Long