Gia đình là môi trường đầu tiên và quan trọng nhất quyết định đến tình trạng dinh dưỡng của mỗi thành viên. Ở các vùng dân tộc thiểu số và miền núi, bữa ăn gia đình không chỉ phản ánh điều kiện tự nhiên, kinh tế mà còn gắn chặt với phong tục, tập quán. Tài liệu Hướng dẫn quốc gia về dinh dưỡng bà mẹ và trẻ nhỏ chỉ ra rằng, việc xây dựng chế độ dinh dưỡng hợp lý ngay trong từng hộ gia đình sẽ tạo nền tảng để nâng cao sức khỏe, phòng ngừa suy dinh dưỡng cũng như nhiều bệnh tật lâu dài.
Đặc điểm bữa ăn gia đình miền núi
Trong nhiều gia đình dân tộc thiểu số, khẩu phần hằng ngày chủ yếu dựa vào lương thực như ngô, sắn, gạo. Thức ăn thường đơn giản, ít khi có nhiều loại thịt, cá hay rau quả. Một số hộ gia đình còn duy trì tập tục kiêng khem nhất định, chẳng hạn hạn chế ăn trứng, tôm cua hoặc rau rừng trong giai đoạn mang thai và nuôi con nhỏ. Điều này khiến bữa ăn thiếu tính đa dạng, dễ dẫn đến tình trạng thiếu năng lượng và vi chất dinh dưỡng.
Ngoài ra, điều kiện bảo quản và chế biến thực phẩm còn hạn chế, thức ăn thường để lâu, không đảm bảo vệ sinh. Đây là nguyên nhân khiến nhiều trẻ dễ bị rối loạn tiêu hóa, nhiễm khuẩn, ảnh hưởng trực tiếp đến sự tăng trưởng.
Gia đình là môi trường đầu tiên và quan trọng nhất quyết định đến tình trạng dinh dưỡng của mỗi thành viên.
Theo tài liệu Hướng dẫn quốc gia về dinh dưỡng, bữa ăn của các hộ gia đình miền núi và vùng dân tộc thiểu số thường mang tính đơn giản, ít đa dạng và chịu ảnh hưởng sâu sắc từ điều kiện tự nhiên cũng như tập quán lâu đời.
Nguồn thực phẩm chính trong bữa ăn vẫn là lương thực thô như ngô, sắn, gạo. Đây là nhóm cung cấp năng lượng chủ yếu, nhưng nếu chỉ dựa vào chúng thì khẩu phần dễ bị mất cân đối, thiếu chất đạm, chất béo và vi chất dinh dưỡng. Thực phẩm giàu đạm như thịt, cá, trứng thường xuất hiện ít, chỉ dùng trong dịp lễ tết hoặc khi gia đình khá giả hơn.
Rau xanh và hoa quả cũng không phải lúc nào cũng sẵn có. Vào mùa giáp hạt hoặc mùa đông khắc nghiệt, nhiều gia đình hầu như không có rau tươi trong bữa ăn. Một số loại rau rừng, măng, bí đỏ hay chuối xanh có thể được tận dụng, nhưng chưa được chế biến đa dạng cho trẻ nhỏ.
Đặc điểm nổi bật nữa là tập quán kiêng khem. Nhiều bà mẹ sau sinh kiêng ăn cá, tôm, cua vì lo sợ ảnh hưởng đến sữa; trẻ nhỏ ít được ăn trứng hoặc các loại thịt vì sợ "nóng" hoặc "khó tiêu". Chính những quan niệm này khiến bữa ăn vốn đã nghèo nàn lại càng thiếu hụt dưỡng chất.
Ngoài ra, cách chế biến cũng còn nhiều hạn chế: thức ăn thường nấu loãng, ít dầu mỡ, không đủ năng lượng; nhiều gia đình để thức ăn qua đêm, tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn vệ sinh. Đây là nguyên nhân làm tăng tình trạng rối loạn tiêu hóa, nhiễm khuẩn ở trẻ nhỏ.
Từ những đặc điểm trên có thể thấy, bữa ăn miền núi vừa chịu áp lực thiếu thốn về nguồn thực phẩm, vừa bị chi phối bởi thói quen và tập tục. Điều này đặt ra yêu cầu phải thay đổi cách tổ chức bữa ăn gia đình theo hướng đa dạng, cân đối, an toàn và phù hợp với điều kiện địa phương.
Vai trò của bữa ăn cân đối trong gia đình
Bữa ăn gia đình hợp lý cần đáp ứng 3 yếu tố: đa dạng thực phẩm, cân đối các nhóm chất và phù hợp điều kiện địa phương. Khi cả gia đình được ăn uống hợp lý, trẻ em sẽ được nuôi dưỡng tốt hơn, phụ nữ có sức khỏe để mang thai, sinh nở an toàn, và người lớn tuổi phòng tránh được nhiều bệnh mạn tính.
Một bữa ăn cân đối nên có: Tinh bột từ gạo, ngô, khoai, sắn. Đạm động vật và thực vật từ cá suối, gà, trứng, đậu đỗ. Chất béo từ dầu ăn, mỡ hoặc lạc. Vitamin và khoáng chất từ rau xanh, quả chín sẵn có tại địa phương. Việc cân đối như vậy không những cải thiện chất lượng bữa ăn mà còn giúp tận dụng tối đa nguồn thực phẩm trong tầm tay của gia đình miền núi.
Một số cách thực hành trong gia đình để nâng cao chất lượng dinh dưỡng: Nấu ăn đa dạng, thay đổi món: Không chỉ dùng cơm trắng hay cháo loãng, mà kết hợp thêm ngô, khoai, rau củ để phong phú khẩu phần.
Bữa ăn gia đình hợp lý cần đáp ứng 3 yếu tố: đa dạng thực phẩm, cân đối các nhóm chất và phù hợp điều kiện địa phương.
Kết hợp nhiều nhóm thực phẩm trong một bữa: Ví dụ, cháo gạo nấu với trứng và rau rừng, hoặc canh rau thêm thịt gà. Đảm bảo vệ sinh trong chế biến và bảo quản: Thức ăn nên được nấu chín, ăn ngay, không để qua đêm.
Ưu tiên bữa ăn gia đình cùng nhau: Đây là cách giúp trẻ học thói quen ăn uống đa dạng, gắn kết với tập quán ăn uống lành mạnh.
Vai trò của phụ nữ trong dinh dưỡng gia đình
Trong nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số, phụ nữ là người trực tiếp chăm sóc bữa ăn. Tài liệu nhấn mạnh việc nâng cao kiến thức cho phụ nữ về dinh dưỡng sẽ quyết định chất lượng bữa ăn gia đình. Khi bà mẹ biết tận dụng thực phẩm sẵn có, biết cách kết hợp để tạo khẩu phần cân đối, cả gia đình đều hưởng lợi.
Ngoài ra, việc khuyến khích phụ nữ tham gia các buổi hướng dẫn nấu ăn, bữa ăn mẫu ở thôn bản cũng rất quan trọng. Đây là nơi họ có thể học công thức mới, chia sẻ kinh nghiệm và thay đổi tập quán lạc hậu về ăn uống.
Một hướng đi bền vững mà tài liệu gợi ý là gắn dinh dưỡng với mô hình sinh kế tại chỗ. Gia đình có thể trồng thêm rau xanh quanh nhà, nuôi gà lấy trứng, đào ao nuôi cá hoặc trồng cây ăn quả. Mô hình vườn – ao – chuồng nhỏ không chỉ cải thiện bữa ăn mà còn mang lại nguồn thu nhập phụ, giúp bảo đảm an ninh lương thực cho hộ gia đình.
Ở vùng dân tộc thiểu số và miền núi, để bữa ăn gia đình duy trì được sự hợp lý và bền vững, cần gắn chặt dinh dưỡng với hoạt động sinh kế. Đây là cách giúp hộ gia đình vừa cải thiện chất lượng bữa ăn, vừa bảo đảm nguồn thực phẩm ổn định lâu dài.
Một giải pháp thiết thực là phát triển mô hình vườn – ao – chuồng nhỏ. Mỗi hộ có thể tận dụng khoảng đất quanh nhà để trồng rau xanh, cây ăn quả ngắn ngày như đu đủ, chuối, bí đỏ. Ao hoặc khe nước có thể nuôi cá, thả vịt, còn chuồng trại có thể nuôi gà, lợn với quy mô nhỏ. Sản phẩm từ những hoạt động này vừa phục vụ bữa ăn hằng ngày, vừa có thể trao đổi, bán ra thị trường để tăng thu nhập.
Ngoài mô hình tự cung tự cấp, tài liệu cũng khuyến nghị việc đa dạng hóa cây trồng, vật nuôi theo mùa vụ, tận dụng tối đa nguồn lương thực, thực phẩm tại chỗ. Khi gia đình có rau xanh quanh năm, có trứng, cá, thịt gà trong tầm tay, trẻ em sẽ được bổ sung đầy đủ các nhóm dưỡng chất cần thiết, tránh tình trạng bữa ăn chỉ lệ thuộc vào ngô, sắn hay gạo.
Một lợi ích khác của việc gắn kết dinh dưỡng với sinh kế là giảm phụ thuộc vào thực phẩm công nghiệp – vốn ít sẵn có ở miền núi và có thể không phù hợp với khả năng chi trả. Thay vào đó, thực phẩm do chính gia đình sản xuất vừa tươi ngon, vừa đảm bảo an toàn, giúp xây dựng thói quen ăn uống lành mạnh cho cả cộng đồng.
Quan trọng hơn, khi người dân thấy việc trồng rau, nuôi gà, đào ao cá mang lại lợi ích thiết thực cho sức khỏe và kinh tế, họ sẽ duy trì thường xuyên, từ đó hình thành một vòng tròn khép kín: sinh kế ổn định – bữa ăn cải thiện – sức khỏe cộng đồng được nâng cao.
