Dinh dưỡng cho trẻ em vùng dân tộc thiểu số và miền núi, hiểu đúng để hành động đúng

Giai đoạn 6-23 tháng tuổi là "cửa sổ vàng" cho sự phát triển của trẻ

PV: Thưa chuyên gia, giai đoạn ăn bổ sung từ 6-23 tháng tuổi có vai trò như thế nào với sự phát triển của trẻ, đặc biệt là trẻ ở vùng dân tộc thiểu số, miền núi?

PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: 

Giai đoạn từ 6–24 tháng tuổi là một phần của "1.000 ngày vàng đầu đời", cực kỳ quan trọng cho sự phát triển toàn diện của trẻ. Giai đoạn này, sữa mẹ không còn cung cấp đủ năng lượng được cho trẻ nên ngoài sữa mẹ cần cung cấp năng lượng đến từ các bữa ăn dặm. Chúng ta cần cung cấp đủ năng lượng, cân đối các dưỡng chất để em bé lấy đủ được các chất dinh dưỡng cần thiết.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), từ 6 tháng tuổi trở đi, sữa mẹ chỉ đáp ứng khoảng 50% nhu cầu năng lượng và dinh dưỡng của trẻ, đến 12 tháng tuổi chỉ còn khoảng 30%.

Cung cấp một chế độ ăn cân đối sẽ giúp trẻ phát triển tối ưu, hạn chế nguy cơ mắc bệnh trong giai đoạn non nớt này. Với trẻ em vùng cao – nơi điều kiện kinh tế, y tế và chăm sóc còn hạn chế, dinh dưỡng giai đoạn này càng có ý nghĩa sống còn, giúp trẻ phát triển khỏe mạnh, giảm nguy cơ tử vong do suy dinh dưỡng và bệnh nhiễm trùng.

PV: Tại sao vẫn tồn tại sự chênh lệch lớn về tỉ lệ suy dinh dưỡng thấp còi giữa trẻ em miền núi và thành thị, dù thực phẩm không còn khan hiếm như trước?

PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng:

Báo cáo của Tổng điều tra Dinh dưỡng toàn quốc (2019-2020) cho thấy, tỉ lệ suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ em miền núi là khoảng 25–37,4%, cao gấp 2-3 lần so với khu vực thành thị. Điều này không chỉ đến từ sự hạn chế trong tiếp cận thực phẩm đa dạng mà chủ yếu đến từ những rào cản về kiến thức, cách chế biến món ăn theo tập quán... Từ đó làm mất đi những chất dinh dưỡng quan trọng cho trẻ.

Mặc dù có nhiều chương trình hướng dẫn về thực hành ăn dặm để các bà mẹ có điều kiện tiếp cận và tận dụng được các thực phẩm ở địa phương, nhưng việc thay đổi thói quen của các bà mẹ cần một quá trình lâu dài và liên tục.

Nhiều bà mẹ vùng cao vẫn duy trì thói quen cho con ăn cơm, cháo loãng quá sớm, hoặc nấu quá kỹ khiến mất vi chất. Thực tế cho thấy: "Có thực phẩm chưa đồng nghĩa với bữa ăn đủ dinh dưỡng".

PV: Thưa chuyên gia, những sai lầm phổ biến nào trong tập quán nuôi dưỡng của các bà mẹ vùng cao đang vô tình ảnh hưởng đến sức khỏe của trẻ?

PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: 

Thông thường trong dinh dưỡng ngoài đủ năng lượng cần phải có đầy đủ các nhóm chất bột đường, chất đạm, béo, vitamin và khoáng chất. Sai lầm phổ biến là bữa ăn của trẻ thường không đa dạng thực phẩm, chỉ tập trung vào nhóm chất bột đường (cháo, cơm…) mà thiếu đi sự cân bằng của các nhóm chất quan trọng khác như chất đạm, chất béo, vitamin và khoáng chất. Đặc biệt, nhiều gia đình có xu hướng kiêng dầu mỡ trong khẩu phần ăn của trẻ, khiến năng lượng không đủ, đồng thời cản trở việc hấp thu các chất dinh dưỡng khác (các vitamin tan trong dầu).

Ngoài ra, có nơi vẫn còn tập tục nhai cơm mớm cho con, tiềm ẩn nguy cơ lây bệnh. Việc cho trẻ ăn bổ sung quá sớm (trước 6 tháng) hoặc quá muộn (sau 9 –12 tháng) cũng gây hại cho tiêu hóa và sự phát triển thể chất của trẻ.

Những nguy cơ về sức khỏe, trí tuệ khi trẻ thiếu hụt dinh dưỡng

PV: Nếu không được đảm bảo dinh dưỡng cân đối trong giai đoạn ăn bổ sung, trẻ sẽ phải đối mặt với những nguy cơ sức khỏe lâu dài nào?

PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: 

Thiếu hụt năng lượng dẫn tới tình trạng trẻ chậm phát triển thể chất, chậm tăng cân, suy dinh dưỡng cấp tính. Hệ miễn dịch suy yếu khiến bé dễ bị ốm, mắc các bệnh nhiễm trùng hô hấp và tiêu hóa.

Hệ lụy lâu dài, giai đoạn 6–24 tháng chính là "cửa sổ vàng" cho sự phát triển trí tuệ và thể chất, việc thiếu dinh dưỡng sẽ gây ảnh hưởng không thể phục hồi đến trí tuệ, cản trở sự phát triển chiều cao và tầm vóc của trẻ trong tương lai.

PV: Các chương trình bổ sung vitamin A và hướng dẫn thực hành bữa ăn dặm đang được triển khai có mang lại hiệu quả thực sự cho cộng đồng các dân tộc thiểu số không?

PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: 

Chắc chắn là có. Các chương trình quốc gia như bổ sung vitamin A liều cao và tẩy giun định kỳ đã mang lại lợi ích rõ rệt, cải thiện đáng kể tình trạng thiếu vi chất và giảm tình trạng nhiễm khuẩn ở trẻ.

Ngoài ra cũng có các lớp hướng dẫn thực hành, giúp bà mẹ biết cách lựa chọn, chế biến thực phẩm đúng cách để giữ trọn vẹn dinh dưỡng cũng đang góp phần thay đổi tích cực sức khỏe của trẻ em, giúp giảm tỉ lệ nhẹ cân, thấp còi một cách rõ rệt trong thời gian gần đây.

PV: Đâu là giải pháp bền vững nhất để cải thiện chất lượng bữa ăn bổ sung cho trẻ em vùng dân tộc thiểu số, vừa phù hợp với điều kiện địa phương, vừa đảm bảo dinh dưỡng?

PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: 

Chúng ta cần xây dựng một "hệ sinh thái thực phẩm" tại chỗ phù hợp với điều kiện địa phương. Theo đó, chúng ta cần:

+ Tận dụng thực phẩm địa phương, hướng dẫn người dân dùng các thực phẩm sẵn có như các loại hạt có dầu… để bổ sung chất béo, hay nguồn đạm từ thực vật, động vật ở ngay tại chỗ.

+ Đẩy mạnh công tác truyền thông, giáo dục, hướng dẫn trực tiếp để người dân hiểu và thay đổi thói quen ăn uống, cũng như cách chế biến để giữ lại tối đa giá trị dinh dưỡng của thực phẩm. Tiếp tục triển khai các chương trình bổ sung vitamin A, vi chất và tẩy giun định kỳ… hay các mô hình về thực hành bữa ăn dinh dưỡng.

+ Xây dựng hệ sinh thái thực phẩm: Cần tạo ra một môi trường mà ở đó người dân có kiến thức về thực phẩm, dễ dàng tiếp cận với các loại thực phẩm bổ dưỡng với giá cả phải chăng. Khuyến khích việc tự trồng trọt, chăn nuôi để đảm bảo nguồn cung thực phẩm tại chỗ.

Người dân khi có thể tiếp cận, chủ động được thực phẩm bổ dưỡng và biết cách sử dụng nó mới là con đường bền vững để cải thiện tầm vóc cho thế hệ tương lai.

Xin cảm ơn chuyên gia!