Vị thuốc này vốn tên là huyền hồ sách. Vì kiêng tên húy của vua Tống Chân Tông (Trung Quốc) nên đổi là diên hồ sách. Tên khoa học: Corydalis ternata. Rhizoma corydalis.
Diên hồ sách là loại cỏ sống nhiều năm, tự mọc ở vùng ẩm thấp, chốn sơn dã. Thân cao 15-30cm, lá kép dạng bàn tay, cuống lá dài, lá nhỏ có khi xẻ ba, hoa là hoa không chỉnh tề, sắc tía, có quy tắc, vài đóa cùng chắp nối mà làm nên tổng dạng hoa. Vật phẩm này thân cục, loại của Nhật Bản trồng thân củ bành to ở dưới đất. Qua năm thì dần khô héo, đặc biệt ở phía trên sinh một thân củ mới có mầm lá. Thân củ mới sinh này lại đẻ thêm vài thân dọc mềm yếu. Còn loại ở Trung Quốc trồng thì một thân củ chỉ sinh một dọc thân. Cái thân củ mới này hình tròn như quả cầu hoặc tựa như cái dùi tròn, có cái nhô lên như cái u, cái bướu; chỗ nhô này sau mọc thành thân, thỉnh thoảng có để lại một thân dọc khác, mặt ngoài sắc tro nâu, có nếp nhăn không rõ rệt.
Diên hồ sách Trung Quốc đa phần là củ hình tròn bẹt, tựa như bán hạ, sắc vàng hoặc vàng nâu, mặt ngoài có ngấn nếp rõ ràng. Đến tiết lập hạ, người ta thu hái, lấy củ về.
Cách chế: Muốn thông hành huyết thì tẩm rượu, muốn chỉ huyết (cầm máu) thì sao với giấm, muốn phá huyết thì dùng sống, muốn điều huyết thì sao.
Trong Dược phẩm vựng yếu của Lê Hữu Trác có nói: Diên hồ sách vị cay tính ấm không độc, có thể đi lên, có thể đi xuống, dương ở trong âm, vào kinh túc quyết âm can và thủ thiếu âm tâm.
Chủ dùng: Điều hòa kinh nguyệt, huyết trệ khí ngưng, sau khi đẻ huyết xung lên làm xây xẩm mặt, tâm bụng bỗng nhiên đau, bụng dưới trướng đau, tiểu tràng, eo lưng đau, phá khối tích, làm gân cơ thư duỗi dễ dàng. Là vị thuốc hoạt huyết hóa khí loại một.
Đời Thanh (1614-1912) sách Bản thảo cầu chân của Hoàng Công Tú ghi rằng: Diên hồ sách có thể thông hành khí trệ đọng trong máu, máu trệ đọng trong khí, cho nên phàm kinh thấy không điều, tâm hung thốt nhiên đau, bụng dưới trướng mãn, thai đẻ không ra, gân co, sán hà, sau đẻ máu thượng xung chóng mặt, bị đánh, bị ngã tổn thương, bất luận là huyết hay khí tích lại không tan, uống diên hồ sách có thể thông suốt, khoan khoái. Vị cay làm cả khí, cả huyết có thể nhuận, có thể tan, nên có thể chữa khắp mình trên dưới đều đau; chỉ dùng một vị này cũng thấy công hiệu. Song vị này đã không bổ ích khí, lại ít nuôi dưỡng doanh huyết, chỉ dùng cái cay, ấm để công trục ngưng trệ thì với người hư yếu phải dùng cùng với thuốc bổ. Nếu không chỉ hại chứ không có ích lợi gì.
Củ cây diên hồ sách.
Bài thuốc thường dùng có vị diên hồ sách:
Trị chảy máu cam: Lấy bột diên hồ sách trộn với ít bông nhét lỗ tai. Chảy máu mũi bên trái thì nhét thuốc vào lỗ tai bên phải và ngược lại.
Trị đái ra máu: Diên hồ sách 40g, phác tiêu 30g, nghiền nhỏ. Mỗi lần uống 16g với nước nguội, vào 2 buổi sáng và tối.
Trị phụ nữ huyết khí tích trệ trong bụng đau như dùi đâm, kinh nguyệt không đều: Diên hồ sách bỏ vỏ, sao giấm, đương quy ngâm rượu sao, 2 vị đều 40g, quất hồng 80g; nghiền nhỏ, nấu với rượu, lấy nước hồ gạo trộn giã nhuyễn làm viên bằng hạt ngô. Mỗi lần uống 100 viên lúc đói, uống với nước sắc ngải cứu có pha ít giấm ăn.
Trị phụ nữ sau khi đẻ, máu xấu không ra hết, bụng đầy, có chứng huyết vậng hoặc nóng rét không ngừng, tâm buồn bực, chân tay nóng, buồn phiền vật vã, khí lực muốn tuyệt: chỉ dùng diên hồ sách, nghiền bột uống 8g với rượu, ngày 2 lần. Rất hiệu nghiệm.
Trị đau chính giữa đầu không chịu nổi: Dùng diên hồ sách 7 hạt, thanh đại 8g, bồ kết 2 quả bỏ vỏ hạt, nghiền nhỏ, hòa nước sôi, nhuyễn, viên to như hạt hạnh nhân. Mỗi lần dùng một viên hòa tan với nước rồi nhỏ vào mũi bệnh nhân, mồm ngậm một đồng tiền cổ, nếu đau váng đầu bên nào thì ngậm đồng tiền ở bên đó.
Trị bệnh ho ở cả người già, người trẻ: Diên hồ sách 40g, khô phàn 10g; nghiền nhỏ, mỗi lần uống 8g đồng thời nhào nặn một cục bằng ngón tay trỏ mà ngậm như ngậm kẹo.
Trị tiểu tiện không thông: Diên hồ sách, khổ luyện tử, lượng bằng nhau, nghiền nhỏ. Mỗi lần uống 2-4g (tùy người lớn, nhỏ) với nước nguội.
Trị khí kết, đau thành hòn cục nổi ở da thịt: Diên hồ sách không kể nhiều, ít, nghiền nhỏ; tụy lợn một cái, luộc chín thái miếng chấm bột diên hồ sách ăn dần.
Trị nhiệt quyết, tâm thống hoặc phát cơn đau không ngừng, lâu ngày không khỏi, mình nóng, chân lạnh: Diên hồ sách bỏ vỏ, kim linh tử lượng bằng nhau, nghiền nhỏ. Mỗi lần uống 8g với nước chín.
Trị đau các khớp xương, chân tay mình mẩy: Diên hồ sách 12g, ngũ gia bì 4g, thiên niên kiện 4g, tán bột, ngày uống 12-20g chia 2 lần sáng và tối, uống với nước nguội pha chút rượu trắng.
Lương y Minh Chánh
