Cách thị trấn Anh Sơn gần một cây số, con đường vào hang Đồng Trương cây cối mọc um tùm. Tấm biển chỉ dẫn màu xanh bị rỉ sét lâu ngày không có người tu bổ.
Di tích quốc gia hang Đồng Trương, nơi lưu dấu khảo cổ đa văn hóa quý hiếm thời kỳ Hòa Bình và Đông Sơn.
Theo lối mòn dẫn vào cửa hang cách biển chỉ dẫn khoảng 70 mét. Đường dẫn vào di chỉ cây dại mọc cao gần 2 mét, che khuất cả lối đi lẫn bảng dẫn tích đặt bên quốc lộ 7. Nhìn những cây bụi và rác dưới nền hang có thể nhận thấy nơi đây đã bị bỏ quên từ lâu.
Cửa hang Đồng Trương bị cây che khuất.
Hiện di tích khảo cổ này là hang đá hoang vu. Trước cửa hang có hàng rào sắt và dây thép gai, đã hoen rỉ. Bảng chỉ dẫn cũ kỹ được đặt một bên vách đá, trong lòng hang rác thải bao bì, là nơi phóng uế của trâu bò, vỏ ốc ngổn ngang khắp nơi. Hàng chục cụm thạch nhũ bị vỡ, mặt đất nhiều chỗ bị đào xới…
"Tôi rất tiếc khi thấy di tích không ai trông coi, ngày càng xuống cấp, bỏ hoang. Mong chính quyền địa phương có kế hoạch cải tạo để di tích phát huy hết các giá trị văn hóa, khảo cổ", ông Nguyễn Văn Hệ, người dân xã Hoa Sơn, huyện Anh Sơn nói.
Hiện nay, di chỉ này không được quan tâm gìn giữ đúng mức đang đứng trước những nguy cơ bị phá hủy.
Hang Đồng Trương là hang đá có cấu tạo hàm ếch, nền hang rộng trên 100m2, cửa rộng 15m, cao 15m. Hang nằm cách sông Lam một thung lũng. Cách đó khoảng 30m, có một con suối với nhiều đá cuội và có nước quanh năm nên Đồng Trương là một địa điểm ngụ cư lý tưởng của người tiền sử.
Theo tài liệu ghi lại, năm 2004-2006, Viện Khảo cổ học và Bảo tàng tỉnh Nghệ An tổ chức khai quật hang, phát hiện 1.173 di vật đồ đá, đồng, sắt, đất nung, xương răng động vật, dấu tích tro than thuộc văn hóa Hòa Bình (thời tiền sử), 4.083 mảnh gốm, 16 dọi se chỉ đất nung, dụng cụ lao động văn hóa tiền Đông Sơn và Đông Sơn (thời sơ sử).
Ngoài ra, các chuyên gia còn phát hiện nhiều đồ đồng, kim khí, đồ gốm. Hiện vật thu được nhiều nhất là vỏ sò, trong đó có những loại giống đưa từ biển lên. Đặc biệt nhất là tìm thấy 12 ngôi mộ táng gần cửa hang, niên đại 10.000-12.000 năm.
Hiện trạng hang Đồng Trương, tháng 3/2024.
Việc phát hiện hang Đồng Trương được xếp vào một trong 10 sự kiện văn hóa nổi bật năm 2004. Các chuyên gia khảo cổ đánh giá đây là di tích hiếm có ở Việt Nam và cả Đông Nam Á. Hang được xác định là nơi nhiều thế hệ người Việt cổ sinh sống, vì có cả đồ đá, kim khí, thủy tinh. Con người cư trú ở đây lâu nhất hơn 10.000 năm, gần nhất khoảng 2.000 năm.
Những tài liệu này chứng tỏ lịch sử văn hóa lâu dài của con người và mảnh đất Nghệ An. Đồng thời khẳng định rằng, lưu vực sông Lam là 1 trong 3 trung tâm phát sinh và phát triển văn hóa của người Việt cổ thời các Vua Hùng dựng nước.
Tháng 5/2017, di chỉ khảo cổ Đồng Trương được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận là di tích quốc gia. Dịp đón nhận bằng di tích vào tháng 2/2018, nhà chức trách huyện Anh Sơn đã làm triển lãm ảnh hiện vật ở trong hang.
Di chỉ khảo cổ học Đồng Trương là chứng tích của người Việt cổ xuyên suốt hai dòng văn hóa nổi tiếng, được giới khoa học đánh giá “là di tích đa văn hóa cực hiếm hoi” của Việt Nam.
Được kỳ vọng là địa điểm phát triển văn hóa, du lịch, thu hút du khách, chuyên gia đến tham quan, nghiên cứu giá trị lịch sử, văn hóa và khảo cổ, song đến nay hang Đồng Trương có nguy cơ trở thành phế tích.
Trao đổi với phóng viên, bà Ngô Thị Thu Hà, Phó Trưởng phòng Văn hoá Thông tin, UBND huyện Anh Sơn cho biết, đây là một di chỉ khảo cổ rất là giá trị, nếu để trùng tu cần phải có kinh phí lớn và khi thực hiện phải có chuyên gia. "Với tầm của huyện, cũng mới chỉ thực hiện các bước khoanh vùng, bảo vệ và phối hợp với các nhà trường để lên các chương trình giáo dục địa phương. Còn vấn đề trên thực địa chỉ có bảo vệ và duy trì, huyện cũng không dám đầu tư vào khai thác cũng như chưa đề xuất với tỉnh để khai thác di chỉ này", bà Hà nói.
Khu vực trước cửa hang người dân thường xuyên lùa trâu bò đến chăn thả.
Bà Phan Thị Anh, Trưởng phòng Quản lý di sản, Sở VHTT tỉnh Nghệ An, cho biết, việc tôn tạo hang Đồng Trương sẽ gặp nhiều khó khăn. "Đây là di chỉ khảo cổ, nếu tu bổ mà không có chuyên gia góp ý thì rất dễ làm thay đổi hiện trạng, mất các tầng địa chất của di tích. Vì vậy cần thận trọng, các kế hoạch tôn tạo phải căn cứ theo đề xuất của huyện và quá trình khảo sát kỹ lưỡng", bà Phan Thị Anh cho biết.
Theo lãnh đạo phòng Quản lý di sản, Sở VHTT tỉnh Nghệ An, hiện nay chưa có kế hoạch tu bổ, tôn tạo hang Đồng Trương. Đến thời điểm này, Sở VHTT chưa nhận được đề xuất từ địa phương.
Nghệ An hiện có có 27 di tích khảo cổ học lưu dấu ấn của người Việt cổ thuộc các giai đoạn của thời đại đá mới. Nhiều địa điểm nay xuống cấp, chưa tu bổ.
