Nhân một chuyến về thăm quê, bác Trung và một số người hàng xóm đến chơi và muốn hỏi tại sao bác đau khớp, có người mách bảo ra hiệu thuốc gần nhà mua đề-xa về uống, bác thấy thật lạ là bệnh giảm đau hẳn nhưng được mấy hôm thấy người có cảm giác nặng, tay chân giống như phù, bụng cồn cào rất khó chịu.
Phù chân do dùng thuốc đề-xa không đúng.
Bác đành ngưng dùng thuốc, bởi vì, ngoài các biểu hiện trên, bác đi ngoài thấy phân đen, nhưng khổ nỗi đau khớp lại tiếp tục hoành hành. Đang băn khoăn chưa biết làm thế nào thì có bác sĩ, xin hỏi thuốc đề-xa có tác dụng như thế nào, nó có tác dụng phụ không và có nguy hiểm không?
Câu hỏi của bác Trung và nhiều người cùng muốn biết, tôi chuyển sang “tiết mục giải thích” để mọi người hiểu những nét cơ bản về thuốc đề-xa.
Trước khi đi vào chủ đề chính, tôi có nhắc nhở bác Trung và những người ngồi nghe câu chuyện thuốc đề-xa. Để chữa bất kỳ một bệnh gì cũng phải biết chính xác bệnh của mình, trên cơ sở đó mới nghĩ đến dùng loại thuốc gì là thích hợp nhất. Bác Trung kêu đau khớp tức là bác tự chẩn đoán không phải do bác sĩ khám bệnh và bác nghe theo mách bảo của bạn bè để mua đề-xa uống. Sau khi uống, bác thấy một số vấn đề bất lợi xảy ra và cũng để như vậy không gõ cửa bất kỳ một phòng khám bệnh nào. Như vậy, bác Trung đã có hai sai lầm trong chữa trị bệnh của mình. Chưa biết bệnh gì đã mua thuốc dùng. Chúng ta có cụm từ “thầy thuốc”. Điều này có nghĩa là biết bệnh mới dùng thuốc. Như vậy, bác Trung cần đi khám bệnh, tốt nhất là khám chuyên khoa khớp để biết bệnh của mình, từ đó bác sĩ sẽ kê đơn và bác dùng theo đơn là hợp lý nhất.
Việc bác nghe người ta mách bảo mua đề-xa để uống? Vậy đề-xa là thuốc gì? Bác Trung cũng không am hiểu gì về nó.
Đề-xa là gì?
Thuốc đề-xa, tên thuốc đầy đủ là dexamethason. Ðó là một trong những nội tiết tố (hormon) do vỏ nang thượng thận tiết ra, có cấu trúc hóa học steroid nên được gọi tắt là nhóm thuốc corticoid. Ðến nay người ta đã tổng hợp được rất nhiều nhóm thuốc corticoid (hydrocortison, prednison, betamethason, dexamethason,...) và sử dụng rộng rãi, đồng thời cũng kéo theo tình trạng lạm dụng thuốc rất phổ biến, tương tự như bác Trung đã sử dụng nó.
Trong điều trị, bác sĩ dùng thuốc đề-xa để điều trị viêm với bất kể nguyên nhân gì (cơ học, hóa học, nhiễm khuẩn) và thuốc đề-xa cũng đã trị được nhiều loại bệnh về khớp (viêm khớp do thấp khớp, bệnh thoái hóa khớp, viêm các khớp ngoại vi, chấn thương khớp) hoặc điều trị sẹo lồi, sẹo phì đại hoặc trị các bệnh gây dị ứng (mề đay, viêm mũi dị ứng, hen suyễn). Ngoài ra, thuốc đề-xa còn dùng để điều trị bệnh tự miễn. Chính vì vậy, nhiều người hiểu nhầm đề-xa là thuốc chữa được bách bệnh, nhưng thực chất không phải vậy. Nếu lạm dụng nó thì hậu quả sẽ không lường trước được và trong điều trị cũng có rất nhiều tác dụng không mong muốn xảy ra. Trường hợp bác Trung là một ví dụ điển hình lạm dụng thuốc và tác dụng phụ của thuốc đề-xa.
Và tác dụng không mong muốn
Có rất nhiều tác dụng không mong muốn khi dùng thuốc đề-xa nhưng thường gặp nhất là phù, tăng cân do thuốc có tác dụng tăng hấp thu canxi, giữ nước trong tế bào.
Một điều đáng lưu ý là thuốc corticoid (có đề-xa) dù dùng ở dạng nào (bôi ngoài da, xịt, tiêm, uống) đều được đào thải qua niêm mạc dạ dày, vì vậy, thuốc rất dễ làm tổn thương niêm mạc dạ dày gây chảy máu (có thể ri rỉ, có thể ồ ạt cho nên nhiều trường hợp chảy máu dạ dày phải cấp cứu). Vì vậy, bác Trung đi ngoài phân đen sau khi uống đề-xa coi chừng cũng là tác dụng phụ của thuốc. Tác dụng phụ của thuốc đề-xa còn có thể làm da xơ teo, mụn nổi nhiều hơn (dùng kem bôi da trị mụn có corticoid) hoặc một số trường hợp bị đục thủy tinh thể do dùng thuốc nhỏ mắt (nhầm tưởng là thuốc rửa trong mắt, giúp mắt sáng).
Một số trường hợp dùng thuốc đề-xa có thể làm tăng huyết áp, nhất là ở người đang bị tăng huyết áp hoặc làm gia tăng sự đông máu có thể gây nghẽn mạch. Một số trường hợp lạm dụng có thể làm chậm liền sẹo vết thương hoặc lao tiến triển (đang bị lao tiến triển không dùng cortisone vì sẽ làm bệnh trầm trọng thêm).
Ngoài ra, thuốc đề-xa còn có thể làm teo cơ nếu dùng kéo dài, làm loãng xương, xốp xương gây tai biến về xương (gãy, nứt, rạn, biến dạng xương) hoặc làm tăng mỡ máu.
Qua đây, bác Trung và nhiều người nên thận trọng khi dùng thuốc đề-xa. Có nghĩa là không dùng một cách tùy tiện mà phải có ý kiến của bác sĩ khám bệnh cho mình, phải thực hiện đúng lời dặn của bác sĩ ghi trong đơn (ngày uống bao nhiêu, uống khi nào, khi có dấu hiệu của tác dụng phụ nên làm gì,...). Khi bắt đầu dùng thuốc đề-xa cần theo dõi chặt chẽ các hiện tượng như tăng huyết áp (đo huyết áp hàng ngày), định kỳ kiểm tra mỡ máu. Nếu đã hoặc đang mắc bệnh lao phải báo cho bác sĩ khám bệnh biết, tuyệt đối không giấu bệnh. Cảnh giác cao với xuất huyết dạ dày, khi có hiện tượng nghi ngờ cần đi khám bệnh ngay, nếu không rất nguy hiểm vì có thể dẫn đến trụy tim mạch, tử vong. Trường hợp bác Trung đi ngoài thấy phân đen mà vẫn “bình chân như vại” là hết sức nguy hiểm, may là xuất huyết nhẹ.
PGS. TS. TTƯT. Bùi Khắc Hậu
