Chả là từ ngàn năm xưa, Trạch Xá nổi tiếng có nghề may áo dài truyền thống. Những người thợ khéo tay trong làng thường đi các nơi cắt áo dài cho các bà, các cô ở khắp mọi vùng miền. Họ chỉ khâu bằng tay đều tăm tắp, đố thấy lộ đường kim mũi chỉ.
Nghề “bắc nước chờ gạo người”
Từ thời bà Tứ phi Nguyễn Thị Sen (vợ vua Đinh Tiên Hoàng) về làng truyền nghề, người Trạch Xá đã cắt may áo cho các quan lại trong triều. Ngoài ra, họ còn cắt những mẫu áo dài cho tế lễ cung đình. Mãi sau này thợ Trạch Xá mới cắt áo dài cho người dân quê mặc vào những ngày Tết hay dự hội hằng năm. Người đàn ông trong làng thường khéo tay hơn cả. Ai cũng có nguyên tắc cắt đo sao cho “ngang canh thẳng sợi”. Có người chỉ cần nhìn dáng người mà cắt áo chứ không cần dùng thước đo. Nổi tiếng nhất có nghệ nhân Tạ Văn Khuất được vua Bảo Đại vời vào tận Huế để cắt áo dài. Mọi người đều lo cho ông bởi không khéo bị quở trách thì mất danh tiếng cho cả làng. Khi đi, ông Khuất chỉ mỉm cười không nói gì. Cắt đo cho vua thì không có gì khó đối với ông. Điều ông hồi hộp chính là cắt đo cho Hoàng hậu Nam Phương. Hôm đó, mọi người vui vẻ tấp nập vào ra. Ai cũng chúc tụng vua quan trong triều như một ngày hội lớn vậy. Đo cho vua Bảo Đại xong, nghệ nhân Tạ Văn Khuất được mời ngồi một chỗ sang trọng để chờ Hoàng hậu tiếp khách. Khi nào có lệnh ông mới được vào đo lấy mẫu.
Nghệ nhân Nguyễn Văn Nhiên truyền nghề cho con.
Thời gian trôi qua đến vài canh giờ. Nghệ nhân Tạ Văn Khuất chậm rãi uống rượu và ngồi ngắm Hoàng hậu đi lại. Ông ước lượng và ghi nhớ những con số đo bằng con mắt quan sát từ xa. Một khoảng cách tới dăm chục mét không biết chừng. Khi tiệc rượu tàn cuộc cũng là lúc mọi người ra về. Nghệ nhân Tạ Văn Khuất cũng xin phép vua cáo lui. Dường như mọi người không còn nhớ đến việc đo cắt áo cho Hoàng hậu Nam Phương. Đến thời hạn trình vua 2 bộ sắc phục đại lễ, mọi người hồ hởi mong đợi. Chỉ một lát sau, Hoàng hậu bước ra với chiếc áo dài vừa khít người từ vai đến eo đều gọn gàng. Một thân hình tuyệt mỹ hiện lên qua bộ áo dài màu huyết dụ. Tà áo thật duyên dáng với những bông hoa đính kèm. Mọi người đều trầm trồ với vẻ đẹp sang trọng của Hoàng hậu. Đến lúc này, chính Hoàng hậu càng ngạc nhiên và không nhớ người thợ may đã đo áo cho mình lúc nào nữa. Hỏi ra mới hay nghệ nhân Tạ Văn Khuất chỉ đo bằng mắt nhìn từ xa. Lập tức vua Bảo Đại cho trọng thưởng và thảo thư khen về làng.
Từ đó, làng Trạch Xá càng nổi tiếng may áo dài truyền thống. Dân chúng khắp nơi kéo về cắt áo. Cánh thợ nam làm không hết việc. Dần dần, các bà các cô trong làng chỉ mỗi việc khâu áo cho khéo. Mà chuyện khâu áo của các bà cũng nức tiếng là “trong dán hồ, ngoài phố trứng nhện”, nghĩa là không thể phát hiện ra đường chỉ khâu ở viền áo. Đó là nghệ thuật khâu dọc mép áo từ thời bà tổ Nguyễn Thị Sen truyền lại. Đường chỉ đều đặn, thẳng tắp và nhỏ như “trứng nhện” là như vậy. Tuy thế, nghề may chỉ được coi là việc làm khi nông nhàn. Người thợ Trạch Xá mong chờ vụ cắt may vào 3 tháng đầu năm hoặc dịp lễ hội. Những người thợ cả tài hoa mới có việc quanh năm.
Hơn nữa, nghề may đo lại phụ thuộc vào khách hàng mang vải đến thuê cắt áo. Chính vì thế, làng ví von nghề may đo áo dài giống như công việc “bắc nước chờ gạo người” vậy. Sau này, không chịu cảnh đói ăn, hàng trăm thợ trong làng thường chia thành nhóm đi các tỉnh khác để tìm việc. Khi hình thành Thăng Long 36 phố phường, người Trạch Xá đã có mặt làm ăn khá phát đạt. Thậm chí, tại Huế có một làng may cũng do người Trạch Xá lưu lạc đến hành nghề. Họ dạy cho người địa phương cách may đo áo dài rồi ở lại làm ăn. Làng nghề lấy tên Phó Trạch để tưởng nhớ đến tổ nghề từ Trạch Xá ở Hà Nội.
Ông Nguyễn Văn Đạt - Chủ nhiệm HTX Làng nghề May áo dài truyền thống Trạch Xá.
Ăn cám trả vàng
Thợ may đo của làng từ xưa không hề mất đồng vốn nào mà chỉ tốn công sức. Những người làng Trạch Xá khi lên phố cũng chỉ hai bàn tay trắng mà làm nên sự nghiệp. Họ đồng loạt lấy tên cửa hàng phải có chữ Trạch như Đức Trạch, Vinh Trạch, Mỹ Trạch, Phúc Trạch, Tân Trạch... để khẳng định mình là những người thợ giỏi. Có thời phố Lương Văn Can (Q. Hoàn Kiếm) được mệnh danh là phố thợ may. Chỉ dài chừng vài trăm mét mà phố có tới hơn 20 cửa hàng chuyên may áo dài của làng Trạch Xá. Nay cũng vẫn còn chừng dăm cửa hàng vẫn hành nghề từ xưa còn lại. Đầu tiên họ chỉ chuyên cắt đo may áo dài truyền thống. Sau này hội nhập, người thợ làng Trạch Xá cũng đi tiên phong trong việc cải tiến mẫu mã cùng các chất liệu như tơ lụa, sa tanh, gấm, đũi, nhung, thổ cẩm...
Nhiều cửa hàng trên phố còn tích vải để khách đến chọn lựa đặt hàng. Nhiều mẫu áo dài cách tân không liền vai như áo truyền thống đều được đáp ứng. Có gia đình đến 50 năm làm nghề như hiệu Đức Trạch (Q. Hoàn Kiếm - Hà Nội) quanh năm làm không hết việc. Nghệ nhân Lê Hữu Vĩnh (84 tuổi) - chủ cửa hàng may ở phố Cầu Gỗ còn nhớ có ngày ông phải tiếp tới 180 khách tới may đo áo dài. Đứng cả ngày, ông phù cả chân, vậy mà vẫn ham. Khách nhớ nhà hàng như vậy khiến ông rất vui. Hầu hết đến nay nhiều cửa hàng được trang bị máy móc hiện đại, thợ không phải khâu tay như xưa. Nhưng riêng tà áo ông Vĩnh nói, người Trạch Xá vẫn khâu bằng tay cho mềm mại thướt tha.
Hiện làng Trạch Xá có tới cả ngàn người làm nghề may áo dài với các mẫu mã khác nhau. Hợp tác xã đã hình thành. Khách ở nhiều nước về tận làng đặt hàng. Chủ nhiệm hợp tác xã Nguyễn Văn Đạt tự hào nói, hơn ba mươi năm qua, áo dài Trạch Xá đã xuất hiện tại các festival “Lễ hội áo dài” hàng năm (từ 2011 đến nay). Tà áo dài quê hương đã vang danh khắp nơi. Đến đâu người thợ Trạch Xá được tôn vinh với câu ca: “Đẹp biết bao. Quê hương cho ta chiếc áo nhiệm mầu. Dù ở đâu Paris, Luân Đôn hay ở miền xa. Thoáng thấy áo dài bay trên đường phố. Sẽ thấy tâm hồn quê hương ở đó. Em ơi…!” (Một thoáng quê hương - thơ Từ Huy - phổ nhạc Thanh Tùng).
Chợ vải Ninh Hiệp được coi là đầu mối các loại vải mà người làng Trạch Xá tìm đến. Mỗi cửa hàng may đo đều có địa chỉ cung ứng tơ lụa vải các loại. Nhiều làng nghề dệt nổi tiếng “The La-lụa Vạn” ở quanh vùng cũng trở thành mối hàng liên kết với Trạch Xá. Bài ca “Áo lụa Hà Đông” (nhạc Ngô Thụy Miên - thơ Nguyên Sa) luôn vang lên đó đây cùng những mẫu áo dài cổ truyền mà không nơi nào có được. Vào vụ may áo xuân, thợ làng Trạch Xá thức trắng đêm cả tháng mới kịp trả hàng cho khách.
Lễ hội làng nghề May áo dài ở Trạch Xá.
Tà áo dài Việt Nam
Bên cạnh làng nghề áo dài Trạch Xá hiện nay đã xuất hiện nhiều làng nghề cắt may quần áo với nhiều mẫu mã rất phong phú. Bà tứ phi Nguyễn Thị Sen ở làng Trạch Xá được tôn vinh là tổ nghề may của cả nước. Cũng từ mẫu áo dài truyền thống đầu tiên tổ nghề đã dạy nay trở thành quốc phục của Việt Nam như một lẽ tự nhiên. Cho dù đến nay hàng chục mẫu áo tân thời nhưng vẫn không thoát khỏi tà áo dài xa xưa. Một nhà thơ đã khái quát hình ảnh chiếc áo dài như dáng hình đất nước. Một vẻ đẹp muôn đời: “Chiếc áo quê hương dáng thướt tha. Non sông gấm vóc mở đôi tà. Tà bên Đông Hải lung linh sóng. Tà phía Trường Sơn rực rỡ hoa. Vạt rộng Nam phần trao cánh gió. Vòng eo Trung bộ thắt lưng ngà. Nhịp tim Hà Nội nhô gò ngực. Hương lúa ba miền thơm thịt da” (Đinh Vũ Ngọc). Từ hàng trăm năm qua, tà áo dài quê hương đã tỏa đi khắp năm châu bốn biển với nét dịu dàng bay bổng.
Trạch Xá giờ đã khác xưa. Đội ngũ thợ may trẻ đã hình thành tạo nên sức sáng tạo mới cho tà áo dài Việt Nam. Tư duy mới đã hình thành cùng đường kim mũi chỉ của làng. Kiểu dáng mới. Hoa văn mới. Từng đường thêu màu sắc đã làm tà áo dài Trạch Xá có nét kiều diễm riêng trên vai người thiếu nữ. Du khách đến đây đều được hưởng một không khí khác lạ. Một con đường tơ lụa óng ả mơ mộng hiện ra trước mắt, nhất là vào những ngày hội đầu năm, hàng trăm cô gái làng mặc áo mẫu đi lại hồ hởi chào đón mọi người. Dọc đường làng, những tà áo dài tung bay trước gió đúng với hình ảnh “tung bay tà áo thân quen” cùng tiếng hát ngập tràn yêu thương.
