Nói cách khác, không gian, cảnh quan môi trường, sinh thái và nhất là diện mạo kiến trúc nhà nông thôn hiện nay đang bị “méo mó”, xô lệch. Làm thế nào để kiến trúc nông thôn tìm lại được diện mạo của chính mình? Đây lại là một câu hỏi khó.
Đừng để quá muộn
Cảnh đẹp làng quê dung dị luôn có sức cuốn hút người đi, kẻ ở. Ai xa quê cũng nhớ đến nao lòng hình ảnh xóm làng thân thương, những hình ảnh yêu dấu ấy đã đi vào thơ ca như một sự tri kỷ, tri ân với mảnh đất ruột thịt. Biết bao nhiêu tác phẩm văn học nghệ thuật về làng quê ra đời, trong đó có ca khúc nổi tiếng Làng tôi của nhạc sĩ Văn Cao: “Làng tôi xanh bóng tre, từng tiếng chuông ban chiều, tiếng chuông nhà thờ rung. Đời đang vui đồng quê yêu dấu, bóng cau với con thuyền một dòng sông...”. Nhà văn Kim Lân cũng đưa đến cho bạn đọc không khí rõ nét của chốn quê với người dân lành hiền, chất phác khi viết truyện ngắn nổi tiếng Làng. Sau này, nhạc sĩ trẻ Nguyễn Vĩnh Tiến cũng làm dậy sóng người yêu nhạc bằng cách thu nhỏ không gian sống làng quê vào ống kính đầy mê đắm và nhiệt huyết của mình khi viết ca khúc Bà tôi với hình ảnh người bà nhỏ bé đội cả trời nắng to, rồi gió cuốn, nào mây trôi, tiếp bóng nắng liêu xiêu, và sợi rơm khô... Tiếc rằng những hình ảnh đó chỉ còn trong tác phẩm nghệ thuật.
Hiện nay, không ít địa phương gần như “hô biến” toàn bộ hạ tầng nông thôn. Làng quê đang trong cơn say bê tông hóa, đô thị hóa vội vã, ẩu đoảng. Sinh thời, Bác Hồ khi làm hàng rào thay cho tường gạch xây, Bác nhắc nhở nên trồng hàng dâm bụt, vừa tạo màu xanh mát lành, vừa làm thức ăn chăn nuôi đàn dê, đàn thỏ, hoa của nó có thể làm thuốc chữa bệnh, khi xuân về hoa nở tạo thêm cảnh đẹp cho thôn quê. Xây dựng nông thôn mới là làm cho nông thôn Việt Nam văn minh, giàu đẹp, nhưng không lai căng, không làm mất nét văn hóa làng quê truyền thống. Thiết nghĩ, nếu không kịp nhận thức lại, chẳng bao lâu nữa làng quê Việt Nam sẽ “chết”.
Kiến trúc nhà ở nông thôn dường như bị lãng quên trong quy hoạch cũng như định hướng thẩm mỹ.
Nguyên nhân đổi thay
Không khó để nhận ra, trong vài thập niên vừa qua, trước sự phát triển kinh tế và ảnh hưởng của đô thị hóa, nhà ở nông thôn đã biến đổi nhanh chóng. Làm sao có các công trình đáp ứng nhu cầu của dân cư trong đời sống hiện đại, thích ứng với điều kiện tự nhiên nhưng vẫn giữ được bản sắc và nét đẹp làng quê Việt là vấn đề đang được giới kiến trúc sư quan tâm.
Sự phát triển thiếu bản sắc của kiến trúc, nhà ở đang là một thực tế đáng buồn. Trong khi giá trị văn hóa, bản sắc văn hóa phần lớn bắt nguồn từ nông thôn, nếu bị mai một thì nền kiến trúc nông thôn khó nhận diện. Người nông dân Việt Nam đang có những thay đổi về phương thức sản xuất, không còn gắn bó nhiều với đồng ruộng mà đổi dần sang các ngành dịch vụ công nghiệp khác. Điều này dẫn đến sự thay đổi trong không gian sống, điều kiện sống của dân cư nông thôn, văn hóa ở có xu hướng giao thoa giữa các vùng miền và cả trên thế giới.
Nhưng thiết nghĩ, sự thay đổi đó cần có cơ sở, bám theo những vấn đề “cốt lõi” của kiến trúc địa phương chứ không đơn giản là phá đi và đặt một công trình hoành tráng, hiện đại vào khu đất nông thôn. Việc này sẽ làm mất đi bản sắc riêng của vùng miền, thay đổi không bám vào yếu tố cốt lõi sẽ dẫn đến những sai lầm trong quy hoạch nông thôn.
Không chỉ là nơi che mưa chắn nắng, từ xưa tới nay, các ngôi nhà ở nông thôn Việt Nam với kiến trúc xây dựng và cách sắp xếp, bài trí không gian sống mang những nét độc đáo, phản ánh một phần văn hóa truyền thống dân tộc. Tùy từng vùng miền, các ngôi nhà mang dáng dấp khác nhau được xây dựng phù hợp với điều kiện tự nhiên, tập quán sinh hoạt của con người, tạo nên những cảnh sắc, biểu trưng riêng của mỗi làng quê.Ngày nay, diện tích đất dành cho xây dựng nhà dần thu hẹp; bố cục và không gian nhà cũng biến đổi cho phù hợp với đời sống đương đại. Tuy vậy, có thể thấy, một thời gian dài, kiến trúc nhà ở nông thôn dường như bị lãng quên trong quy hoạch cũng như định hướng thẩm mỹ. Nhà cửa, ngõ xóm xây dựng tùy tiện, các ngôi nhà với đủ kiểu dáng, chi tiết kiến trúc ngoại lai từ Đông sang Tây... tạo nên sự hỗn độn, chen chúc, phá vỡ khung cảnh làng quê.
Kiến trúc nông thôn đang đứng trước những vấn đề về mô hình, quy hoạch, thiết kế, duy trì môi trường cảnh quan, bảo vệ môi trường... Theo các nhà chuyên môn, cần có những nghiên cứu, biện pháp quy hoạch kiến trúc một cách hợp lý. Việc tìm ra mô hình kiến trúc nhà ở thực sự cho nông thôn hiện tại ở mỗi vùng miền không chỉ giúp phát huy hết công năng ngôi nhà, đáp ứng tốt hơn nhu cầu con người, mà còn làm cho không gian làng quê vẫn có những có đặc trưng riêng, hiện đại nhưng vẫn bảo tồn được những nét đẹp ngàn đời.