Mùa mưa Xeng Phan (Lào), con đường bị ngập sâu trong nước. vận tải vào Nam bị cắt suốt mấy tháng. Chính vì vậy, Bộ Tư lệnh 559 quyết định mở thêm tuyến vượt khẩu thứ hai mang tên Đường 20 Quyết Thắng để tránh túi nước Xeng Phan, phá thế độc tuyến. Một chủ trương sáng tạo và vô cùng táo bạo. 17 giờ ngày 21/1/1966, loạt bộc phá đầu tiên mở màn chiến dịch “Chọc thủng Trường Sơn, mở đường thắng lợi” đã nổ. Sau 3 tháng quyết liệt, ngày 14/4/1966, con đường vượt khẩu mới cắt ngang Trường Sơn, mang tên Đường 20 Quyết Thắng đã khai thông, dài 125km. Bắt đầu những huyền thoại: hang Tám cô, hang Y tá Nguyễn Thị Sặng, anh hùng phá bom nổ chậm Nguyễn Thị Liệu... Và hôm nay, tháng 5 năm 2019, tôi đã cùng 100 Cựu TNXP Thanh Hóa trở lại chiến trường xưa: Đường 20 Quyết Thắng.
Chương trình trở lại chiến trường xưa, dày đặc những sự kiện dành cho đoàn: nhưng nổi bật nhất là thăm lại đường 20 và viếng các nghĩa trang TNXP. Hai xe du lịch hiện đại không một ghế nào trống. Những TNXP tiêu biểu nhất đã gắn mình với đường 20, sống, chiến đấu và nhìn thấy những giờ phút ngã xuống của những TNXP, mà tên tuổi họ đã trở thành huyền thoại.
Nếu đặt tên nghĩa trang TNXP Thanh Hóa?
Hơn 50 năm đã trôi qua, một quãng thời gian quá dài để người lính TNXP có thể quên đi quá khứ vì cuộc đời còn bao lo toan. Nhưng tôi thật bất ngờ, không ai quên cả. Điểm đầu tiên của con đường 20 đã là điểm bắt đầu của khu du lịch nổi tiếng thế kỷ XXI: Phong Nha Kẻ Bàng, hang Sơn Đoòng. Con đường 20 Quyết Thắng đã để lại 5 nghĩa trang mang tên nghĩa trang TNXP, trong đó, theo kế hoạch, chúng tôi đến viếng 3 nghĩa trang: Nghĩa trang TNXP Vạn Ninh huyện Quảng Ninh tỉnh Quảng Bình, nghĩa trang Thọ Lộc huyện Bố Trạch Quảng Bình, nghĩa trang Tân Ấp ở Tuyên Hóa Quảng Bình. 3 nghĩa trang này cùng chung một điểm đặc biệt là nhiều liệt sĩ có dòng chữ cuối cùng của bia mộ viết: Quê Thanh Hóa. Không thể không chảy nước mắt khi nhìn nhiều dãy dài bia mộ có tên: Nông Cống, Nga Sơn, Hoằng Hóa, Triệu Sơn... và hàng loạt tên ghi ngày hy sinh 27/10/1967, và ngày hy sinh 8/5/1972... Có nghĩa là những ngày đó, các TNXP có chung một giỗ. Không thể nói thêm được nữa. Con số và ngày hy sinh nói hết cả rồi. Có ai đó trong đoàn nói một câu làm tôi suy nghĩ: Sao không đặt tên là nghĩa trang TNXP Thanh Hóa. Câu ấy chưa đúng nhưng làm ta gợi nhớ Xứ Thanh mình đi đâu cũng nhiều anh hùng. Những bia mộ trên đồi A1 Điện Biên Phủ năm xưa hầu hết là người con xứ Thanh.
Bộ đội, Thanh niên xung phong phá đá mở đường 20 Quyết Thắng. (Ảnh tư liệu)
Tại sao gọi là hang Tám cô?
Hang Tám cô, báo chí và truyền hình người ta nói nhiều rồi. Nhiều khách du lịch chưa đến đây nhầm tưởng họ là người Quảng Bình hay ít nhất cũng là người Nghệ An anh hùng. Không đúng, tất cả đều là người Hoằng Hóa - Thanh Hóa. Mà không phải là Tám cô gái, có cả con trai và tuổi đều 18 -20, chỉ có một người là anh Nguyễn Mậu Kỷ 37 tuổi đã có vợ và con gái 6 tháng. Còn lại đều chưa có gia đình. Tôi nhớ nhà thơ Tố Hữu viết: Tuổi hai mươi khi hướng đời đã thấy/ Thì xa xôi đến mấy cũng lên đường. Chắc gì trước khi hy sinh những chàng trai cô gái xứ Thanh đã được nghe hai câu thơ nổi tiếng ấy. Họ chỉ nghĩ đơn giản: Lên đường chống Mỹ cứu nước là việc làm quan trọng nhất của tuổi trẻ.
Tôi không nói về lịch sử hang Tám cô, người ta nói nhiều rồi. Hang Tám cô là nơi hy sinh của tám TNXP Thanh Hóa ngày 14/11/1972, mà bom Mỹ đánh, họ trú trong hang bị kẹt đến 9 ngày sau mọi người vẫn còn sống, vẫn kêu cứu mà không có cách nào cứu được họ. 10 cô gái TNXP Đồng Lộc hy sinh. Sự việc quá anh hùng. Người đời sau đã dựng tượng. Tại sao con đường 20 Quyết Thắng có hàng trăm TNXP Thanh Hóa hy sinh ở đây, có ngày mấy chục người hy sinh còn chưa dựng tượng. Miếu thờ ư? chưa đủ! Cần dựng tượng họ để muôn đời sau thấy những anh hùng TNXP lồng lộng trên bầu trời Đường 20.
Tại sao gọi là hang Y tá
Hang Y tá hay còn gọi là Hang chị Sặng. Anh Lê Trung Sơn, Chủ tịch Hội Cựu TNXP Thanh Hóa kể lại rằng: “Chị Sặng, người phường Phú Sơn, thành phố Thanh Hóa bây giờ. Chị được biên chế vào đơn vị C211. Không những làm y tá, chị còn làm cấp dưỡng khi không có thương binh. Khi máy bay đến, TNXP trú tạm ở hang ven đường 20, nơi chị Sặng chăm sóc, băng bó thương binh nên lính lái xe và TNXP gọi điểm ấy là hang Y tá hay hang Chị Sặng. Chị Sặng hy sinh ở đây năm 1972. Sau này, người ta kể rất nhiều huyền thoại về chị. Thường những người con gái chết trẻ chưa chồng đều rất thiêng. Hang Chị Sặng rất quen thuộc và thiêng liêng với TNXP và lính lái xe đường Trường Sơn đến nỗi, lái xe qua đây, từ Bắc vào hay từ Nam ra, đều dừng xe thắp hương cho chị và mong chị phù hộ cho những chuyến xe an toàn. Nhà bia này là các lái xe Trường Sơn và anh em giao thông quyên góp tiền lại để làm nơi thờ chị...”.
Những lính lái xe năm xưa đã khởi xướng việc làm hay, góp tiền lại xây miếu thờ chị Sặng, một y tá bình thường nhưng đã có hành động, việc làm anh hùng, nhân văn, đã băng vết thương cho họ, cứu sống họ để họ lái xe ra chiến trường mang vũ khí đạn dược cho bộ đội đánh Mỹ. Máy bay Mỹ ném bom đã làm chị hy sinh trên Đường 20. Những người lính lái xe, người này bảo người kia, họ kể cho nhau nghe về sự hy sinh cao đẹp của chị Sặng, họ đã tôn thờ chị như thờ thần hộ mệnh. Họ khấn chị phù hộ cho họ an toàn trên mọi tuyến đường ra trận. Người anh hùng chết đi đã thành thần trong lòng những người sống. Thì ra, thần chính là con người mà linh hồn họ sau khi chết đã hóa thần trong lòng những người ngưỡng mộ. Chị Nguyễn Thị Sặng đã được nhân dân và các chiến sĩ ở đây (đường 20 Quyết Thắng) gọi là nữ chúa rừng xanh. Chị là niềm tự hào của TNXP Thanh Hóa. Hiện nay, mộ chị đã được đưa về nghĩa trang liệt sĩ Hàm Rồng, nhưng tên tuổi chị vẫn còn trên đường 20 Quyết Thắng.
Nói về hang Chị Sặng, anh Lê Mạnh Dũng, TNXP Thanh Hóa thời kỳ 1971-1972, hiện nay năm 2019 là BCH Hội cựu TNXP Thanh Hóa, người cùng đi trong đoàn 100 người trở lại chiến trường xưa, kể lại: “Chị Sặng là cùng đơn vị với tôi, C211, đội N75. Một ngày đầu tháng 9 năm 1972, lệnh của trên là tiếp tục hạ dốc Ba Thang đường 20 để thuận tiện cho xe ta vận tải vũ khí vào chiến trường đỡ phải leo dốc. Sáng hôm ấy, sau khi hạ dốc Ba Thang xong thì ngay buổi chiều, không hiểu do thám thế nào, Mỹ biết, ném bom luôn. Đường mới, đất mới khác màu, địch phát hiện rất nhanh. Lệnh của trên phải sơ tán ngay vào rừng sâu cách đường 20 khoảng 2km. Nhưng hôm sau, chưa kịp ổn định chỗ ở, máy bay lại đánh chỗ sơ tán. Chị Sặng hy sinh đúng hôm đó... Sau chiến tranh, đơn vị tôi về thăm lại chiến trường xưa trên Đường 20 Quyết Thắng thì ngay cửa Hang chị Sặng thấy một bia đá có tên chị là Y tá Nguyễn Thị Sặng, hy sinh ngày... tháng 9 năm 1972, quê ở phường Phú Sơn thị xã Thanh Hóa. Họ tên, địa điểm hy sinh là chính xác nhưng mộ chị thì đã đưa về quy tập ở Nghĩa trang Thọ Lộc Quảng Bình chứ không phải ở nơi đặt bia và khi chúng tôi đến, cạnh bia vẫn có bát hương đang nghi ngút khói. Ai làm bia? Mọi người đánh dấu hỏi. Lần sau anh em chúng tôi vào đường 20 đã thấy có Miếu thờ chị Sặng được các lính lái xe và công nhân Giao thông quyên góp tiền xây nên. Người địa phương gọi chị là Nữ chúa rừng xanh và thờ chị như thần. Những người có công với nước, không cần kêu gọi, dân cũng tự giác bảo nhau lập miếu thờ như thần. Có tờ báo (Nghe theo mấy bà gọi hồn, tìm mộ) nói là chị bị sốt rét ác tính được đưa về tuyến sau nhưng chị nhường cho những thương binh nặng đi trước và chị ở lại chiến đấu và tắt thở ngay trên võng trong rừng. Nhiều ngày sau mới tìm thấy. Không phải thế. Chúng tôi không tin việc gọi hồn cốt không có cơ sở khoa học. Chính tôi đã đưa chị về bệnh viện Thọ Lộc nhưng vết thương nặng quá nên chị hy sinh ở bệnh viện tiền phương Thọ Lộc. Chúng tôi được báo tin đến chỉ để nhận mộ chị mà thôi...”.
Những giọt nước mắt ở nghĩa trang Tân Ấp của TNXP Trường Sơn
Tôi là người đã ráo hoảnh những giọt nước mắt ở đời vì đã quá nhiều những cuộc tiễn đưa người thân về chín suối. Lần này, trong 3 nghĩa trang TNXP (Vạn Ninh, Thọ Lộc, Tân Ấp) được trong kế hoạch đoàn đến viếng, đặc biệt đều có TNXP Thanh Hóa và nhiều người hy sinh trong một ngày. Tất cả ba nghĩa trang đến viếng đều có những người bạn của các cựu TNXP trong đoàn đã hy sinh ở đây. Trong 100 người đi viếng thì hầu hết 2/3 là nữ TNXP. Xem tên trên mộ có tên bạn chiến đấu là họ bật khóc. Tôi rất cảm động nhưng không thể khóc được, con trai, cứng rắn. Nhưng đến nghĩa trang thứ ba, Nghĩa trang Tân Ấp, một chị cựu TNXP khóc bạn gái:
“Th. ơi, hôm ấy đáng lẽ mi không chết nhưng mi xung phong ra mặt đường thay cho tau vì tau đến tháng mà mi chết. Mi đã chết thay tau Th. ơi!”. Đi bên cạnh chị cựu TNXP khóc bạn trong nghĩa trang, nghe đoạn ấy, tôi bật khóc mà không dám khóc to.
Hai chảo cơm trắng còn nguyên, không ai ăn
Anh Nguyễn Hữu Oanh, sinh năm 1950, ngồi cạnh tôi trên xe, thuộc đơn vị TNXP 115, đơn vị anh hùng, kể lại: “... Sáng ngày 27/10/1967, đơn vị tôi ra mặt đường. Không may, toàn đơn vị bị lộ. Máy bay Mỹ đã tập trung hỏa lực dội bom bi, một loại bom sát thương mới làm hầu hết TNXP bị hy sinh. Cứu thương cấp cứu không kịp. Nhiều người bị thương không nặng nhưng máu chảy nhiều quá mà chết”.
Anh Lâm, người tham gia trận chiến đấu ngày 27/10/1967 kể lại: “... Sáng ngày hôm đó, đơn vị pháo của bộ đội ta trên đường vào chiến trường, đến khu vực tôi đóng quân thì trời sáng. Không hiểu họ ngụy trang thế nào bị lộ, 2 chiếc máy bay OV10 của Mỹ quần đảo nhiều vòng trên trời khu vực km 49 của Đường 20 và phát hiện ra trận địa pháo và khu vực TNXP làm đường. Đầu tiên chúng cho máy bay ném bom khói chỉ điểm. Sau đó suốt đến 5 giờ chiều rất nhiều tốp máy bay địch ném bom liên tục xuống khu vực TNXP làm nhiệm vụ. Tôi trú trong hầm hộ tống với anh em thì bị bom làm hy sinh hầu hết, chỉ còn tôi và anh Lạc bị thương nặng. Nhưng tôi đưa anh đi cấp cứu thì chưa kịp đến nơi anh Lạc tắt thở. Thời gian đầu của trận đánh, đơn vị tôi chỉ hy sinh 2 người là cô Phấn và cô Khang... Đưa về cấp cứu ở hầm hộ tống thì bị máy bay quay lại ném bom tiếp làm thương binh chết hết. Đơn vị tôi hy sinh thêm 7 người nữa. Hầm hộ tống khác bị trúng bom chết khoảng 35 người, trong đó TNXP chết 11 người và 24 bộ đội. Trận ấy, ta đã bắn rơi 2 máy bay và bắt sống 1 giặc lái. 1 giặc lái khác chết trong máy bay. Nhưng bọn Mỹ quay lại tìm phi công không thấy, nó ném bom tiếp làm thằng phi công còn lại cũng chết bom bi luôn. Nó không chết thì cũng không biết nuôi nó thế nào vì không ai biết tiếng Anh cả. Năm 2014, Mỹ đi tìm hài cốt phi công, tôi là người được dẫn đoàn tìm hài cốt vào Trường Sơn và đã tìm được hài cốt 2 phi công đó...”.
Những chiếc mùng màn không bỏ xuống
Nói về trận chiến đấu ngày 27/10/1967, anh Nguyễn Hữu Oanh kể tiếp: “... Tối hôm ấy, chôn cất đồng đội xong, những người còn lại trở về lán trại trong rừng. Không khí tang tóc bao trùm vì đơn vị có quá nhiều người hy sinh. Nhìn 2 chảo cơm to, nấu xong còn nguyên. Nhiều người đi ra mặt đường sáng thì tối không về nữa. Những người ngồi vào mâm không ai cầm được nước mắt, họ lại đứng dậy. Không ai ăn cơm. Làm sao nuốt nổi khi đơn vị vơi người đi quá nhiều. Đêm không được đốt đèn. Tôi nhìn những con đom đóm lập lòe bay trong đêm. Sao đêm ấy những con đom đóm to đến thế. Bất giác chúng tôi nghĩ đến linh hồn những người lính TNXP hóa thành những con đom đóm bay về gặp lại chúng tôi.
Vào sạp trong lán còn tang thương hơn. Những ô nằm của đồng đội như những ô ăn quan thời trẻ. Những màn màu xanh rủ xuống là có người ngủ, những sạp không bỏ màn là những đồng đội đã không bao giờ về nữa. Rất nhiều sạp đã trống không. Đếm bao nhiêu màn không bỏ xuống là biết bấy nhiêu người đã hy sinh.
Sau này hết chiến tranh, giải ngũ về quê, nhiều đêm không ngủ được, tôi lại như thấy những tấm màn ngủ xanh bơ vơ trong lán vắng người và những con đom đóm rất to bay lập lờ trong rừng Trường Sơn như đang đi tìm bạn chiến đấu cũ...”.
Những thực hư huyền thoại Đường 20 Quyết Thắng
Nhiều câu chuyện TNXP trên Đường 20 Quyết Thắng các báo kể lại không đúng, người ta thêu dệt ra những câu chuyện ly kỳ ở hang Tám cô, ở Hang Y tá, Câu chuyện thiêng về miếu thờ Y tá Nguyễn Thị Sặng,... Những TNXP cùng đi với tôi tháng 5 năm 2019 đã đính chính lại, chân thực hơn nhưng không ly kỳ như một hai nhà báo đã nói. Những câu chuyện huyền thoại đã dựng thành phim, thành kịch trên sân khấu. Nhưng rồi tôi nghĩ khác. Khi những người anh hùng TNXP đã thành huyền thoại, họ đã sống mãi trong lòng dân tộc dù trên Đường 20 Quyết Thắng hay những đoạn khác trên đường Trường Sơn thì không chính xác một chút cũng không quan trọng. Khi người thực đã thành thần, người thăm thân đã thắp hương khấn vái và tôn thờ thì thật chính xác cũng không cần nữa. Chỉ cần biết rằng họ đã là anh hùng mãi mãi trong lòng nhân dân và cựu TNXP. Cho dù có người đã được phong anh hùng, có người chưa được phong anh hùng.
Chia tay con đường 20 Quyết Thắng, con đường huyền thoại, tôi vẫn nghe văng vẳng tiếng anh Lê Trung Sơn, Chủ tịch Hội Cựu TNXP Thanh Hóa, trưởng đoàn đi, nói trên xe qua loa: Con đường 20 Quyết Thắng đã mang trên mình hàng triệu tấn bom. Tính ra, mỗi người lính bảo vệ đường và TNXP chiến đấu trên Đường 20 chịu hơn 1.000 quả bom và... Câu chuyện chuyển xăng bằng sức người: đưa được 100 phuy xăng đến điểm cuối cùng con đường chỉ còn 30 phuy xăng nhưng 29 người hy sinh trên đường vận chuyển... ác liệt quá.
Đường 20 Quyết Thắng, con đường cùng với những con người và sự kiện huyền thoại sẽ còn được nhắc đến mãi mãi trong lịch sử Chống Mỹ cứu nước.
Quảng Bình, tháng 5 năm 2019