Theo Đông y, củ sen có vị ngọt, tính bình, tác dụng bổ tỳ, bổ phế, cầm máu, tráng dương, an thần. Ngoài ra, củ sen là một thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cao.
Trong củ sen có chứa 70% tinh bột và một số chất như: asparagin, arginin, trigonellin, tyrosin, glucoze, vitamin A, B, C, PP và một số ít tanin.
Thường dùng trong các trường hợp xuất huyết (nôn ra máu, đại và tiểu trộn ra máu, chảy máu cam, tử cung xuất huyết…), ăn uống kém, mất ngủ, bạch đới, tiêu chảy. Ngày dùng 30 - 50g củ sen tươi hoặc 10 - 15g củ sen khô, sắc uống.
Sau đây là một số món ăn có ích cho người bị suy nhược cơ thể, ăn ngủ kém, nhất là những người bị bệnh phổi :
Nước củ sen: củ sen tươi rửa sạch, thái nhuyễn vắt lấy nước, mỗi lần 1 ly, uống sáng và chiều 1 ly, dùng chữa lao phổi ho ra máu.
Cao lê - củ sen: lê tươi 1 quả, rửa sạch gọt vỏ bỏ hột. Củ sen tươi 50g, rửa sạch gọt vỏ. Hai thứ thái nhuyễn, thêm đường trắng 15g, ninh thành dạng cao. Dùng uống với nước ấm, ngày 2 lần.
Nước vắt lê - củ sen - tỏi: nước vắt quả lê 50ml, nước vắt củ sen 30ml, nước vắt tỏi 5ml, tất cả cùng trộn đều trong ly, một lần uống sạch, ngày 1 lần.
Nước củ sen - bạch quả: nước củ sen tươi 120g, nước bạch quả 120g, nước lê 120g, nước mía 120g, nước hoài sơn 120g, hồng sấy khô 120g, hạch đào nhân tươi 120g, giã nhuyễn để sẵn. Mật ong 120g. Hòa loãng mật ong và cho bột hạch đào nhân và hồng khô vào chung nước hoài sơn khuấy đều, đun nóng cho tan thì tắt lửa. Tiếp tục đun chung tất cả các loại nước còn lại và khuấy đều, cất vào bình sứ dùng dần. Mỗi lần uống 1 - 2 thìa canh, uống bất cứ lúc nào và chiêu với nước đun sôi để nguội.
Củ sen xào: củ sen 200g, phổi heo 100g, lá vông nem 200g, gia vị vừa đủ.
Cách làm: củ sen, lá vông nem rửa sạch, xắt nhỏ. Phổi heo làm sạch, xắt miếng ướp gia vị. Xào củ sen, lá vông nem chín tới, cho phổi heo vào đảo đều. Dùng ăn nóng vào buổi chiều, lúc đói bụng.
Tác dụng bổ phế, an thần, tăng khí lực.
Canh củ sen - hồng táo: củ sen 500g, hồng táo (táo đỏ) 200g.
Hai thứ hầm chín nhừ, thêm đường phèn vừa đủ, dùng ăn nóng vào buổi chiều tối.
Tác dụng bổ huyết, bổ phế, ích tỳ vị. Món ăn này còn giúp cho cơ thể khỏe mạnh, khí lực dồi dào, da dẻ hồng hào, tươi nhuận.
Củ sen hầm đậu đen: củ sen 1kg, đậu đen 50g, gạo nếp 50g, muối ăn một ít.
Đậu đen ngâm cho nở lớn. Gạo nếp vo sạch, để ráo.
Lựa mua củ sen dài và mập (đường kính 4 - 6cm), mặt ngoài màu vàng nhạt. Gọt sạch vỏ, rửa sạch, để ráo. Sau đó cắt khoảng 2cm phía trên đầu mỗi củ sen, dồn đậu đen và nếp vào trong những lỗ sen, lấy đũa dồn cho nếp và đậu vào đầy các lỗ, gắn lại phần đầu của sen đã cắt, dùng tăm tre ghim lại cho chặt.
Xếp củ sen vào nồi đất, đổ nước vào ngập củ sen độ 1 lóng tay, thêm khoảng 1/2 muỗng cà phê muối ăn, đem hầm khoảng 3 giờ. Lúc đầu để lửa lớn cho thật sôi, sau đó giảm lửa, đậy kín nắp, hầm đến khi thử thấy củ sen chín mềm là được.
Khi dùng, cắt củ sen thành từng khoanh dày 2cm, chấm với muối mè hoặc đậu phụng giã nhỏ với muối đường.
Món này nên dùng hết trong ngày, không nên để qua ngày sau, củ sen dễ bị đổ nhớt chua. Có thể giữ lâu trong tủ lạnh, nhưng ăn sẽ không ngon bằng ngày đầu.
Đây là món ăn dễ làm, ngon miệng, lại có tác dụng bổ phế, bổ huyết, dưỡng da, điều hòa kinh nguyệt, rất tốt cho người bị ho suyễn lâu ngày, suy nhược cơ thể, thiếu máu, gầy yếu, da mặt không tươi nhuận, tim đập mạnh, hồi hộp, mất ngủ.
Củ sen hầm đuôi heo: củ sen 300g, đuôi heo (cùng xương) 600g, hành tím 5 củ, hành lá, rau ngò, nước mắm, muối, tiêu, đường.
Củ sen gọt sạch vỏ, rửa sạch, cắt khúc ngắn, đập cho hơi dập. Chặt phần xương phía trên đuôi heo thành từng miếng vừa dùng, rửa sạch, phần đuôi cạo sạch lông, rửa sạch rồi cắt khúc ngắn 3 - 4cm. Cho vào soong nước lạnh với 1 muỗng cà phê muối và đầu hành rửa sạch, đập dập. Đun sôi, vớt bọt, để lửa nhỏ cho sôi liu riu. Hầm xương khoảng 1 giờ thì cho củ sen hành tím nướng chín, bóc vỏ 2 muỗng canh nước mắm 1 muỗng cà phê đường. Hầm thêm 1 giờ nữa cho củ sen mềm là được. Nêm nếm lại cho vừa ăn.
Múc canh ra tô, rắc ít hành lá, rau ngò và ít tiêu lên trên. Dùng ăn nóng khi đói bụng.
Tác dụng bổ phế, bổ thận, ích tinh. Những người bị phế hư, thận suy, tinh lực yếu, đau lưng mỏi gối, mất ngủ, gân cốt không có sức, nên dùng. Phụ nữ dùng món này sẽ giúp điều hòa khí huyết, sắc mặt hồng hào, da mịn màng, trắng đẹp.
Củ sen xào tôm - thịt: củ sen 500g, tôm đất 100g, thịt heo nạc 100g Hành lá, dầu ăn (hoặc mỡ nước), tỏi, tiêu, đường, muối, bột ngọt, nước mắm, ớt, chanh.
Củ sen rửa sạch, bỏ đầu, đuôi, chẻ làm hai rồi cắt khúc 5 - 6cm, ngâm nước có pha nước cốt chanh cho có màu trắng đẹp, đến khi gần xào thì vớt ra để ráo nước.
Thịt nạc rửa sạch, xắt mỏng. Tôm đất lặt bỏ râu, bỏ đuôi, rửa sạch, để ráo nước. Ướp vào thịt và tôm đất ít tiêu, muối, bột ngọt (khoảng 1/2 muỗng cà phê). Hành lá rửa sạch, xắt khúc ngắn 2cm.
Bắc chảo dầu (hoặc mỡ) lên bếp, khử tỏi vàng thơm. Cho thịt và tôm vào xào vài dạo rồi cho ngó sen vào xào chung.
Khi thịt, tôm và ngó sen đã chín, nêm thêm 2 muỗng cà phê đường 2 muỗng cà phê nước mắm hành lá. Đảo đều rồi nhấc xuống.
Dọn ăn nóng trong bữa cơm, khi ăn rắc thêm ít tiêu, có thể chấm với nước mắm pha tỏi ớt.
Tác dụng bổ tỳ vị, bổ phế, bổ khí sinh huyết, rất tốt cho người bị thiếu máu, suy nhược cơ thể, ăn uống không ngon miệng, người cao tuổi bị ho kéo dài, mất ngủ.
Củ sen - đậu đỏ hầm thăn bò: củ sen 600g, đậu đỏ 150g, vỏ quít 1 miếng 6 x 6cm, đậu đỏ 150g, thăn bò 300g, muối bột.
Củ sen rửa sạch, gọt bỏ vỏ, xắt từng miếng dày 2cm, dùng sống dao chần nhẹ, để ráo. Thăn bò rửa sạch, để ráo. Đậu đỏ, vỏ quít rửa sạch, để sẵn.
Cho vào nồi đất - lít nước. Nấu nước thật sôi, cho củ sen, đậu đỏ, vỏ quít, thăn bò vào. Nấu sôi lại rồi để lửa nhỏ đủ cho nước trong nồi sôi nhẹ là được. Đậy kín nắp nồi, hầm các thứ khoảng 3 giờ thì nêm ít muối vừa miệng, khi thịt chín mềm thì nhấc xuống. Múc ra tô, ăn nóng.
Tác dụng bổ phế, bổ huyết, dưỡng da, giúp tăng sinh lực, tráng dương. Rất tốt cho người bị huyết hư, thiếu máu, phế suy, ho lâu ngày, da mặt khô héo, người gầy yếu, bứt rứt trong người, ăn ngủ kém, phụ nữ kinh nguyệt không đều.
Gỏi củ sen, tôm thịt, bao tử heo: củ sen 300g, cà rốt 100g, dưa leo 200g, bao tử heo (đã làm sạch, luộc chín) 300g, tôm đất 200g, thịt heo luộc chín xé sợi 100g. Hành tây 1 củ ngâm chua, kiệu chua 100g xé sợi, đậu phụng rang 50g giã nhỏ, hành tím, tỏi bằm phi vàng, rau răm, rau ngó, cần tây, chanh, ớt, nước mắm ngon pha chanh, đường, tỏi phi.
Củ sen rửa sạch, gọt vỏ, bào sợi, trộn với đường giấm, vắt ráo nước.
Cà rốt, dưa leo lấy phần lưng, bào mỏng, trộn đường, vắt ráo.
Tôm luộc chín với chút muối, lột bỏ đấu, vỏ, chỉ chừa phần đuôi.
Cho củ sen vào thau sạch với cà rốt dưa leo hành kiệu, trộn đều cho thấm. Để ráo, cho thịt gà bao tử xắt nhỏ hành phi đậu phụng. Rưới nước mắm pha chanh, đường, tỏi phi vào, nêm vừa ăn.
Múc ra đĩa, cho ngò, rau cần ớt lên trên. Dùng chung với bánh phồng tôm và nước mắm pha chanh, ớt, đường.
Tác dụng bổ phế, bổ thận, bổ huyết, sinh tinh. Món này rất tốt cho người bị phế hư, thận dương suy yếu, cơ thể suy nhược, ho kéo dài, ăn ngủ kém, đau lưng, nhức mỏi tay chân.
Lương Y ĐINH CÔNG BẢY