KỲ I: PHÂN BIỆT CORTICOID TỰ NHIÊN VÀ TỔNG HỢP KHÁC
Corticoid chia làm hai phân nhóm: phân nhóm corticoid tự nhiên và thế phẩm bao gồm cortison, một hoóc-môn do vỏ thượng thận tiết ra và hydrocortison, một thế phẩm tổng hợp có tính năng hoóc-môn như cortison. Phân nhóm corticoid tổng hợp khác gồm nhiều chất như: prednisolon, metylprednisolon, prednison, dexamethason.
Phân nhóm corticoid tự nhiên được dùng với vai trò là một hoóc-môn trong bệnh suy thượng thận nhằm bù dắp lượng cortison thiếu do thượng thận suy không sản xuất đủ. Nó cũng có tác dụng chống viêm chống dị ứng nhưng không mạnh bằng các chất trong phân nhóm corticoid tổng hợp khác. Trong khi đó, các chất trong phân nhóm corticoid tổng hợp khác thường được dùng chống viêm chống dị ứng, ít khi dùng với vai trò của một hoóc-môn, có tài liệu còn cho rằng chúng không có vai trò của một hoóc-môn.
Các chất trong phân nhóm corticoid tổng hợp thường được dùng chống viêm, chống dị ứng
Trong một số tài liệu, người ta thường đưa ra bảng so sánh độ mạnh của cortison hydrocortison và các corticoid tổng hợp khác. Thí dụ: nếu lấy độ mạnh của cortison là 1 lần thì độ mạnh của prednisolon gấp 5 lần, metylprednisolon, prednison gấp 5 - 6 lần, dexamethason gấp 35 lần. Đây chỉ là sự so sánh độ mạnh về chống viêm, chống dị ứng chứ không so sánh về vai trò hoóc-môn dựa vào sự so sánh này để tính liều các corticoid khi dùng chúng với vai trò chống viêm, chống dị ứng.
Vai trò hoóc-môn
Hyrocortison dùng điều trị như cortison có vai trò là một hoóc-môn.
Tại gan, cortison tổng hợp glucose từ glycerol, axít amin; kích thích dự trữ glucose dưới dạng glycogen nhờ các enzym có vai trò tổng hợp đường, axít amin (phosphoenolpyruyat carboxylkinase, gluco-6-phosphatase, fructo-2,6 biphophatase).
Ngoài gan, cortisol giảm hấp thu glucose vào các mô (cơ, sợi, mỡ, bạch huyết, da, liên kết).
Cortison phân bố lại lipid ở các vùng đặc biệt của cơ thể (mặt, cổ, vai…), gây dị hóa mỡ, tăng hoạt động các chất gây dị hóa lipid (catecholamin, growth homon).
Tại gan, cortisol tăng tổng hợp protein.
Cortisol tăng tái hấp thu Na ở ống lượn xa, ống góp; tăng bài tiết Ca , K H ở thận; can thiệp vào sự hấp thu Ca ở ruột.
Trong các tác dụng trên thì tác dụng trên chuyển hóa đường là chính nên cortison được gọi là hoóc-môn chuyển hóa đường. Như vậy, cortison cực kỳ quan trọng trong việc bảo tồn và duy trì cuộc sống. Nếu không có cortison thì không thể duy trì đường huyết lúc đói, đảm bảo cho tim và não hoạt động.
Corticoid tự nhiên được dùng với vai trò là một hoóc-môn trong bệnh suy thượng thận
Khi thượng thận bình thường, cortison được sản xuất ra đủ, nồng độ trong máu đạt đến ngưỡng nồng độ sinh lý, thực hiện tốt các chức năng nói trên. Khi thượng thận suy thì cortison được sản xuất ra không đủ, nồng độ trong máu không đạt đến ngưỡng sinh lý, không thể thực hiện trọn vẹn các chức năng trên. Lúc đó, cần phải bổ sung cho đủ lượng cortison cần thiết ở thời diểm thích hợp. Đây là chỉ định bắt buộc.
Với suy thượng thận mạn: suy thượng thận mạn nguyên phát (còn gọi là Addison) có thể là do các bệnh tự miễn, tổn thương thực thể, phẫu thuật tuyến thượng thận. Đặc trưng là thiếu hụt hoóc-môn chuyển hóa đường (gluco-corticoid) lẫn hoóc-môn chuyển hóa muối (mineralo-corticoid), có biểu hiện sắc tố melanin, làm da sạm màu nên còn gọi là bệnh đồng đen. Suy tuyến yên, vùng hạ đồi dẫn đến suy tuyến thượng thận thứ phát. Cần lưu ý một số điểm sau đây khi dùng hydrocortison.
Liều dùng: mỗi ngày 25mg hydrocortison kết hợp với 2 - 5mg DOCA. Liều thay đổi tùy mức bệnh. Cần khám định kỳ, điều chỉnh.
Với thượng thận cấp: có các rối loạn chuyển hóa mạnh tức thời, đe dọa tính mạng. Đặc trưng có rối loạn chuyển hóa glucose, protid, lipid (thể hiện ở các triệu chứng tiêu hóa); rối loạn chuyển hóa muối nước (thể hiện mất nước, giảm natri máu, tăng K máu, nhược cơ, hạ HA); rối loạn liên quan đến tuyến yên, vùng hạ đồi.
Liều dùng: phải dùng hydrocortison với liều cao để có hiệu lực ngay như một trường hợp cấp cứu. Khởi đầu tiêm tĩnh mạch 100mg. Sau đó truyền tĩnh mạch với tốc độ 100mg trong 8 giờ. Khi người bệnh ổn định thì cứ mỗi 8 giờ tiêm bắp 25mg.
Dẫn chất thường dùng: hydrocortison succinat, loại ống tiêm 25mg - 100mg trong propylenglycol kèm 3ml hoặc 4ml natribicarbonat hoặc loại ống tiêm 100mg - 500mg chứa bột động khô và natriphosphat kèm 2ml - 10ml dung môi (dung dịch glucose 1,75%).
Những chú ý khi dùng corticoid với vai trò hoóc-môn
- Chỉ định cortison, hydrocortison với suy thượng thận là một chỉ định bắt buộc. Không được dùng các corticoid tổng hợp khác để thay thế vì phân nhóm này không có vai trò của một hoóc-môn.
- Không bổ sung thừa, nếu dùng thừa sẽ có hại: gây tăng đường huyết, hủy protein, gây nhược cơ, teo cơ, teo hạch bạch huyết, gây ứ mỡ.
- Khi cortison trong máu bị hạ thấp thì cơ thể có phản hồi ngược, kích thích vùng dưới đồi - tuyến yên, tăng tiết ACTH (adrenocorticotropichormon). ACTH kích thích vỏ thượng thận tiết ra cortison. Nếu dùng hydrocortison với liều cao và/ hoặc kéo dài, thì sẽ có hiện tượng ngược lại, ức chế hoạt động rồi dẫn tới teo, gây suy thượng thận cấp. Vì vậy, sau một đợt dùng hydrocortison, phải dùng xen kẽ vào đó một đợt ACTH.
- Vỏ thượng thận tiết ra cortison nhiều lúc 4 giờ sáng, đạt đỉnh cao nhất lúc 12 giờ trưa, giảm dần vào buổi chiều, thấp nhất vào lúc 24 giờ đêm. Vì vậy, phải dùng hydrocortison vào gần cuối buổi chiều, mỗi ngày chỉ dùng lần duy nhất. Nếu dùng vào sáng sớm, nhiều lần trong ngày, tuy tổng liều không cao, nhưng lại vào lúc nồng độ cortison nội sinh cao, sẽ gây thừa tức thời cortison, có hại.
- Trong thời gian dài do bệnh tật và dùng thuốc chức năng thận sẽ có một số thay đổi. Cần định kỳ khám lại, tốt nhất nên khám ở thầy thuốc trước đây đã theo dõi bệnh của mình để có thể điều chỉnh việc điều trị nếu cần.
KỲ II: DÙNG CORICOID TỰ NHIÊN VÀ TỔNG HỢP VỚI VAI TRÒ CHỐNG VIÊM, CHỐNG DỊ ỨNG, ỨC CHẾ MIỄN DỊCH