Có lẽ chưa bao giờ số lượng các Ðông dược thành phẩm được sản xuất trong nước, kể cả thuốc và thực phẩm chức năng, lại phong phú như bây giờ. Theo báo cáo của Bộ Y tế, tính đến năm 2011 đã có tới 1086 chế phẩm thuốc Ðông y đang lưu hành trên thị trường. Nhưng, cũng chưa bao giờ chất lượng của những sản phẩm này lại trở thành vấn đề hết sức bức thiết như hiện nay.
Yếu tố quyết định chất lượng
Ở tất cả các khâu từ trồng trọt, thu hái, bào chế, bảo quản... để đảm bảo dược liệu có đủ các tiêu chuẩn: đúng, tốt, sạch tinh khiết và các Đông dược thành phẩm đạt yêu cầu: đúng, tốt và tinh khiết đều có những bất cập, trong đó có vấn đề công nghệ chiết xuất dược liệu.
Công nhân Công ty Dược liệu Sìn Hồ (Lai Châu) thu hái thuốc. Ảnh: TL |
Công nghệ chiết xuất dược liệu có vai trò cực kỳ quan trọng trong việc quyết định đến chất lượng, độ an toàn và hiệu quả của Đông dược thành phẩm. Đây là sự khác nhau giữa tân dược mà nguyên liệu được biết rõ về thành phần hóa học với Đông dược có nguồn gốc cây cỏ, thành phần phức tạp và trong nhiều trường hợp còn chưa xác định được thành phần có tác dụng. Mỗi Đông dược thành phẩm có đạt được những yêu cầu của tiêu chuẩn hóa hay không cũng liên quan tới việc định lượng hoạt chất hay chất đặc trưng của mỗi dược liệu. Điều này được thực hiện bằng hai cách: thiết lập những phổ hay sắc ký đồ đối chiếu của thành phẩm tiêu chuẩn để so sánh và tiến hành kiểm tra, kiểm soát toàn bộ quá trình sản xuất.
Chưa được đầu tư đúng mức
Có một nghịch lý là, trong khi nguồn dược liệu của nước ta rất phong phú với gần 4000 cây thuốc có thể trực tiếp làm thuốc hoặc để tách chiết một số hoạt chất bào chế Đông dược thành phẩm những ngành dược chúng ta lại phải phụ thuộc rất nhiều vào nguyên liệu nhập khẩu. Năm 2008, theo thống kê của Cục Quản lý dược Việt Nam cho thấy, thuốc sản xuất trong nước mới chỉ đáp ứng được 50,18% nhu cầu sử dụng với 90% nguyên liệu sản xuất phải nhập từ nước người.
Báo cáo của Bộ Y tế tại hội nghị tổng kết chính sách quốc gia về y dược học cổ truyền 2003 - 2010 cũng chỉ rõ: công tác phát triển dược liệu còn mang tính tự phát, chất lượng dược liệu chưa được kiểm soát thường xuyên, hệ thống cung ứng dược liệu và thuốc thành phẩm còn nhỏ lẻ. Trung bình mỗi tỉnh sử dụng khoảng 42 tấn dược liệu/năm, trong đó nguồn dược liệu trong nước chiếm 51,56%, ngoài nước chiếm 48,44% (nhiều thời điểm trong nước dược liệu phải nhập khẩu đến 90%).
Sản xuất thuốc đông dược tại Công ty cổ phần dược phẩm Trung ương 3. Ảnh: Huy Hoàng |
Theo ý kiến của một số chuyên gia, tình trạng phụ thuộc này là do nước ta chưa đầu tư đúng mức vào công nghệ tách chiết tinh khiết để khai thác nguồn dược liệu quý giá sẵn có. Trên thực tế, công nghiệp chiết xuất của chúng ta chưa phát triển, hầu như chưa có các nhà máy chiết xuất lớn theo đúng nghĩa của nó. Các cơ sở thường tự xây dựng các phân xưởng chiết xuất nhỏ phục vụ cho nhu cầu của riêng mình.
Phương pháp chiết xuất chủ yếu vẫn là nấu cao, cô cao trực tiếp ở áp suất thường trong không khí và điều kiện nhiệt độ không chuẩn xác. Các cơ sở chiết dược liệu ở vùng trồng (nếu có) cũng chủ yếu là cơ sở nhỏ chế biến một loại cao nhất định với các trang thiết bị khá thô sơ. Một vài doanh nghiệp nắm bắt được sự phát triển của thị trường đã bắt đầu đầu tư các nhà máy chiết xuất ở các vùng nguyên liệu. Tuy nhiên, phần lớn các trang thiết bị của các nhà máy này vẫn chỉ dùng để “nấu cao” ở quy mô lớn có sự hỗ trợ của máy móc.
Một số cơ sở nhỏ có thiết bị hiện đại hơn (chiết có gia nhiệt với các dung môi cồn, cồn - nước, cô thu hồi dung môi dưới áp suất giảm…) nhưng lại thiếu những quy trình chiết, các sản phẩm chiết có chất lượng cao đặc trưng cho cơ sở, có sản lượng đủ lớn cạnh tranh với nước ngoài. Việc đầu tư các thiết bị chiết xuất, các dây chuyền chiết xuất hiện đại cùng với các quy trình chiết xuất dược liệu tiên tiến, hiệu quả chỉ mới là ý tưởng hay mơ ước.
Thạc sĩ Hoàng Khánh Toàn
