Một số phụ huynh lúc nào cũng bị ám ảnh, muốn con mình có sự tròn trịa càng nhanh càng tốt. Và thế là, dẫn đến sự lạm dụng loại thuốc tăng cân.
Từ lâu và cho tới nay vẫn còn xảy ra, một số phụ nữ và phụ huynh nghe lời đồn đại tự ý mua “thuốc làm mập” sử dụng cho mình hoặc con em mình; thậm chí có một số ít thầy thuốc cố tình chỉ định thuốc theo kiểu “lợi bất cập hại”. Mới đây nhất là các bà mẹ ở Hải Phòng truyền nhau mua một loại thuốc để kích thích cho con thèm ăn, mau lớn mà không biết thuốc đó sẽ gây hại cho trẻ như thế nào.
Thuốc tăng cân là thuốc gì?
Thuốc tăng cân đầu tiên phải kể là thuốc chống viêm glucocorticoid, thường được gọi tắt là corticoid. Thuốc corticoid gồm nhiều loại: dexamethason (thường gọi nôm na là “đề xa” hay thuốc “hột dưa”), prednison, prednisolon…Về phương diện chữa bệnh, corticoid là thuốc rất quý dùng để chống viêm, trị các bệnh xương khớp, các bệnh tự miễn, các bệnh dị ứng ngoài da và hệ hô hấp (biểu hiện là hen suyễn nặng), bệnh suy tuyến thượng thận, chứ không bao giờ được sử dụng thuốc làm cho mập. Chính do cơ thể có vẻ như mập ra và tăng trọng khi uống thuốc này liên tục và kéo dài (mà một số người cứ tưởng là tốt) là biểu hiện một tác dụng phụ nguy hiểm của thuốc. Do thuốc corticoid có tác dụng giữ nước và chất khoáng natri trong cơ thể (nên lưu ý ngoài corticoid còn nhiều thuốc khác cũng có tác dụng này như: phenylbutazon chống viêm, carbenoxolon trị loét dạ dày…), gây rối loạn chuyển hóa lipid và làm đọng mỡ lại ở trên mặt, cổ và lưng, nên người dùng thuốc lâu ngày sẽ béo phì, mặt tròn như mặt trăng, nhưng thật ra cơ thể lại bị teo cơ (đây là các biểu hiện trong hội chứng có tên là Cushing). Corticoid làm tiết nhiều dịch vị ở dạ dày, gây cảm giác đói, ăn ngon nhưng có thể làm loét dạ dày, gây xuất huyết tiêu hóa. Song corticoid còn có các tác dụng phụ nguy hiểm khác như: làm loãng xương, tăng huyết áp, gây huyết khối làm nghẽn mạch, làm giảm sự đề kháng của cơ thể dễ dẫn đến nhiễm trùng (dễ bị lao, nếu đã bị lao sẽ làm bệnh nặng thêm). Riêng đối với trẻ con, corticoid dùng bừa bãi có thể gây ra các tổn thương rất có hại và không hồi phục. Thuốc mà các bà mẹ ở Hải Phòng truyền nhau mua để kích thích cho con thèm ăn, mau lớn có thể là corticoid rất có hại nếu lạm dụng dùng bừa bãi.
Thuốc thứ hai giúp làm mập một một cách gián tiếp. Đó là Durabolin, tên biệt dược của nandrolon phenylpropionat, là một dẫn chất tổng hợp tương tự hoóc-môn sinh dục nam testosteron. Có cấu trúc hóa học hơi khác testosteron (testosteron chủ yếu trị thiểu năng sinh dục nam, tức trị “yếu sinh lý” do thiếu hoóc-môn). Tác dụng chủ yếu của Durabolin là đồng hóa protein, nghĩa là giúp cơ thể hấp thu, biến dưỡng tốt chất đạm và vận chuyển các acid amin của chất đạm vào bên trong mô cơ, làm cho cơ thể phát triển cơ bắp, tăng cân, tăng sức. Vì vậy, Durabolin còn gọi là thuốc steroid tăng đồng hóa (anabolic steroid, có tên steroid do cấu trúc của Durabolin có nhân hóa học là steroid, thuốc corticoid cũng thế). Thuốc được chỉ định trị chứng gầy ốm, sụt cân, mất sức sau khi bệnh nặng. Ta thường nghe nói đến doping trong thể thao, các vận động viên thường doping bằng thuốc anabolic steroid (ngoài Durabolin còn có thuốc khác) để tăng khối cơ bắp, tăng lực nhằm đạt thành tích cao trong thi đấu. Dạng thuốc của Durabolin là thuốc tiêm, mỗi tuần tiêm một ống. Một số thuốc anabolic steroid được dùng dưới dạng uống. Chống chỉ định của thuốc là không được dùng cho trẻ dưới 15 tuổi, phụ nữ có thai, phụ nữ còn trẻ (vì đây là dẫn chất hoóc-môn sinh dục nam). Ở một số nước châu Á như: Ấn Độ, người ta đã mất rất nhiều công sức trong thời gian dài chống lại tình trạng lạm dụng, dùng bữa bãi thuốc anabolic steroid ở trẻ em.
Thuốc thứ ba thường được dùng là cyproheptadin (biệt dược Peritol, Periactine…). Đây là thuốc kháng histamin trị dị ứng nhưng lại có thêm tác dụng kích thích sự thèm ăn. Tức là thuốc không làm tăng trọng một cách trực tiếp do giữ nước và natri lại trong cơ thể và gây phù như corticoid mà có tác dụng gián tiếp trị chứng chán ăn, làm cho người dùng thuốc ăn nhiều hơn (đương nhiên phải ăn uống đầy đủ chất) để tăng trọng. Tuy nhiên ta cần lưu ý, cyprohentadin chỉ kích thích sự thèm ăn tạm thời và có nhiều tác dụng phụ. Khi đang dùng thuốc sẽ kích thích ăn ngon miệng nhưng khi ngưng thuốc sẽ chán ăn trở lại. Thuốc có tác dụng phụ gây buồn ngủ, không được dùng (tức chống chỉ định) đối với phụ nữ có thai, phụ nữ đang cho con bú, trẻ em dưới 2 tuổi và người cao tuổi suy nhược. Đối với trẻ em, thuốc có thể gây cơn co giật - gọi là tác dụng phụ thần kinh ngoại tháp. Thuốc cũng không được dùng ở những người bị tăng nhãn áp, u tuyến tiền liệt, loét tá tràng. Do lợi bất cập hại như vậy nên nhiều nước đã không còn chỉ định dùng cyproheptadin trị chứng chán ăn trong khi ở ta vẫn còn dùng “làm mập” ở phụ nữ và trẻ con.
Hết sức cảnh giác thuốc Đông y giả mạo
Đã có tình trạng kết hợp thuốc nguy hiểm là dùng chung corticoid với cyproheptadin để ăn ngon và mau tăng trọng. Trước năm 1975 ở miền Nam, giới chuyên môn y dược đã báo động về tình trạng kết hợp thuốc vừa kể vì gây hại rất nhiều. Đặc biệt, còn phải đề cập đến các loại thuốc Đông y “giả mạo”. Không ít người từng biết và có khi sử dụng nhầm có thuốc được quảng cáo chủ yếu: “Mát huyết, trị gầy yếu, thiếu máu, biếng ăn, mất ngủ…”. Trên thực tế, các thuốc Đông y “giả mạo” này có trộn thuốc tân dược là corticoid, cyproheptadin để tạo những tác dụng trước mắt: ăn được, ngủ được, mập ra, nếu có đau nhức sẽ giảm ngay (do tác dụng giảm đau chống viêm của corticoid) khiến nhiều người cho là “thần dược”, nhưng tác hại do việc dùng lâu ngày các loại Đông dược “giả mạo” này không sao lường hết.
Tóm lại, nếu lạm dụng các thuốc trên để hy vọng mập ra, nhất là đối với trẻ em sẽ là điều hết sức nguy hiểm.
PGS.TS. NGUYỄN HỮU ĐỨC
Đại học Y Dược TP.HCM
