Một bác sĩ lâu năm trong nghề, đã gắn bó với ngành y gần nửa thế kỷ, có lần ông nói với tôi một điều lạ lùng: các bệnh nhân trong phút giây âm dương nghìn trùng xa cách, câu hy vọng cuối cùng lúc xuôi tay nhắm mắt hầu như ai cũng thốt lên: “Mẹ ơi”. Phải chăng, lúc tuyệt vọng não nùng ấy, họ nghĩ rằng, chỉ có đức hy sinh, lòng yêu thương vô bờ bến của người mẹ mới có thể cứu được mình?
Tình cờ, tôi đọc được trên mạng xã hội nỗi lòng thầm kín của vị bác sĩ nọ. Rằng tại sao các bác sĩ không nghĩ có lúc mình cũng trở thành người bệnh? Tôi hoàn toàn cảm thông khi đọc những dòng chân thật: “Khi chính mình phải đối diện với nó, chính mình trở thành bệnh nhân, tôi mới thực sự thấu hiểu và thông cảm với người bệnh. Những ngày đó thật đau đớn, căng thẳng, lo lắng, mặc cảm... Nằm trên giường bệnh, tôi suy nghĩ về chất lượng cuộc sống và cả về chất lượng cho chuyến du hành cuối cùng của cuộc đời. Thật xấu hổ tôi đã lo âu chỉ vì một viên sỏi bé tí... không là một cái gì so với hàng trăm ngàn bệnh nhân ở đây. Với tôi, bệnh viện là nhà, quanh tôi toàn là thầy, cô, bạn bè đồng nghiệp, gia đình... rất quen thuộc và thân thiện nhưng tôi vẫn lo lắng”.
Trong khi đó, người bệnh bước vào bệnh viện lẻ loi hơn nhiều, họ chẳng được “gửi gắm” với bác sĩ nào, chỉ hoàn toàn tin cậy vào tấm lòng “thầy thuốc như mẹ hiền”. Nếu may mắn được chăm sóc bởi bác sĩ có tấm lòng “thương người như thể thương thân”, bằng không, tự an ủi “trời kêu ai nấy dạ”.
Lúc có bệnh, buộc phải nói ra câu trước nhất, có phải người ta lập tức há miệng: “Đến bác sĩ xem sao?/Ý kiến thầy thuốc thế nào?”. Lúc ấy, vị cứu tinh có thật trên đời chính là những tấm lòng “lương y như từ mẫu”. Người bệnh trông ngóng, chờ đợi và tin rằng, bác sĩ có vô vàn phép màu nhiệm đem lại điều cần thiết nhất trong khoảnh khắc đó: sức khỏe.
Vâng, khi đang thở không ai ý thức được sự sống rất đỗi tự nhiên ấy, nhưng chỉ cần thiếu không khí trong vài phút, thậm chí vài giây, người ta mới sực nhớ đến. Bác sĩ cũng thế. Lúc khỏe mạnh, dung dăng dung dẻ cùng tình nhân, sa đà bia bọt, bán trời không mời thiên lôi, có thể nhảy một phát là chạm vào tới trời xanh, lúc ấy chẳng hề có hình bóng ông/ bà thầy thuốc nào lảng vảng trong óc. Nhưng khi có bệnh, lập tức họ cầu cứu ngay thôi, không chậm một giây. Và rồi, trong cuộc sống hàng ngày người ta lại mong muốn “lương y bất đáo gia”. Thầy thuốc không để nhà, tức sức khỏe vẫn còn đang phơi phới xuân tình.
Ngẫm nghĩ lại, tự dưng thấy làm nghề thầy thuốc sao mà dễ… “tủi thân”: lúc cần, người ta cần “hết cỡ thợ mộc” nhưng sau đó, lại chẳng hề cần, chẳng muốn phải nhờ cậy thêm lần nữa! Có phải là sự “nghịch lý” trong đối nhân xử thế đó không? Dù không phải là nhà nghiên cứu về hành trạng, công đức, sự nghiệp của các vị thầy thuốc nhưng với những gì đã đọc, tôi nghiệm ra rằng, các lương y có lương tâm chính là các vị Bồ Tát của đời thường. Có quá lời chăng? Không hề. Sở dĩ, đời trước, đời nay và ngàn vạn đời sau vẫn kính trọng nghề thuốc bởi lẽ chính họ là hiện thân của một tư tưởng bác ái: “Cứu nhân độ thế”. Làm thuốc là để cứu đời, cứu người chứ không vì một sự trục lợi nào khác.
Tự sự của vị bác sĩ trên khiến tôi nhớ đến tác phẩm Quy luật của muôn đời của nhà văn Nga Nodar Dumbatze rằng, ai trong đời cũng nên ốm nặng một lần, khi vào bệnh viện mới thấu hiểu nổi khổ lúc bệnh tật và sự sống đáng quý biết chừng nào. Chẳng lẽ phải đợi đến khi các bác sĩ trở thành bệnh nhân thì họ mới nhìn nhận lại việc làm, thái độ đã từng hành xử với bệnh nhân? Tôi không nghĩ thế! Bởi tôi tin ngay từ khi “hành hiệp” nghề y, hơn ai hết các thầy thuốc đã nằm lòng lời răn dạy của tiền nhân như nhà giáo, thầy thuốc Nguyễn Đình Chiểu đã dạy: “Thấy người đau giống mình đau/ Phương nào cứu đặng, mau mau trị lành”.
Nhưng trước đó nữa, từ thế kỷ XVIII, lời cảnh báo của danh y Hải Thượng Lãn Ông đến nay vẫn còn ý nghĩa thời sự: “Tôi thường thấy các thầy thuốc tầm thường, hoặc nhân cha mẹ người bệnh ốm ngặt, hoặc nhân lúc nguy cấp về đêm tối, mà bệnh dễ chữa bảo là khó, bệnh khó bảo là không chữa được, thế là lập tâm bất lương, hơn nữa đối với người cao cấp thì ân cần để tính lợi, đối với người nghèo túng thời lạnh nhạt coi thường, cho việc làm thuốc như nghề buôn bán”.
Thời buổi này, những thầy thuốc thiếu y đức ấy còn tồn tại không? Hình ảnh đáng quý, đáng trọng về thầy thuốc đã khác trước, cũng tựa như chiếc áo blouse trắng đã có những vết hoen ố. Tôi không quơ đũa cả nắm, chỉ xin dành câu tự vấn này cho người trong nghề.
Trong tâm thức của con người, từ lúc sinh ra đến khi nhắm mắt lìa đời, bao giờ họ cũng luôn yêu dấu, nghĩ về người mẹ. Tình cảm ấy là một lẽ tự nhiên, một thuộc tính vốn có của con người. Một bác sĩ lâu năm trong nghề, đã gắn bó với ngành y gần nửa thế kỷ, có lần ông nói với tôi một điều lạ lùng: các bệnh nhân trong phút giây âm dương nghìn trùng xa cách, câu hy vọng cuối cùng lúc xuôi tay nhắm mắt hầu như ai cũng thốt lên: “Mẹ ơi”. Phải chăng, lúc tuyệt vọng não nùng ấy, họ nghĩ rằng, chỉ có đức hy sinh, lòng yêu thương vô bờ bến của người mẹ mới có thể cứu được mình? Không phải ngẫu nhiên, từ nghìn xưa trong quan niệm người Á Đông, có một ngành nghề được xã hội tôn vinh sánh ngang công đức của người mẹ, đó chính nghề thuốc: “Lương y như từ mẫu”.
Từ sâu thẳm tâm hồn, mỗi chúng ta đều dành cho họ nhiều sự quý mến nhất. Không ai khác, chính họ bằng tài năng, chuyên môn, đức độ đã cứu chữa cho biết bao người thoát khỏi sự hành hạ của bệnh tật. Lúc còn trẻ, sức còn khỏe thì trong suy nghĩ của ta chỉ có tiền tài, danh vọng mới là mục tiêu vươn tới. Thế nhưng khi ngã bệnh, nằm lẻ loi hoặc có người thân chăm sóc, hẳn ai cũng thấy rằng, chỉ có sức khỏe mới quan trọng nhất. Ngay cả các bác sĩ cũng biết rõ điều này, vì thế họ càng thấy nghề làm thuốc là cao quý bởi có khả năng giành lại sự sống cho đồng loại.
Đã từ lâu, chúng ta nhớ đến Lời thề Hippocrate - danh y nổi tiếng thế giới, người Hy Lạp, sinh và mất tại đảo Cos khoảng năm 460 - 375 trước công nguyên. Tôi tâm đắc với một trong những lời thề: “Tôi sẽ suốt đời hành nghề trong sự vô tư và chân chất”. Tưởng là dễ, ai làm cũng được nhưng thật ra cực kỳ khó khăn, nếu không có cái tâm của người mẹ chăm sóc bệnh nhân như con của mình. Trên đời, còn có tình thương yêu nào bao la, mãnh liệt như tình mẫu tử?
Ít ai biết rằng, danh y nước Việt là cụ Hải Thượng Lãn Ông cũng để lại đời sau những lời vàng ý ngọc mà ít ai biết đến. Cho phép tôi được nhắc lại bởi nghĩ rằng, lời dạy của tiền nhân bây giờ và sau này vẫn còn “ý nghĩa thời sự”:
“1. Học thuốc phải thấu hiểu cả nho lý, rỗi nên xem những sách thuốc của các bậc lương y thời trước, để gặp bệnh biết thông biến, mới khỏi sai lầm.
2. Nếu nhà bệnh có mời, nên tùy bệnh nặng nhẹ mà đi xem, chớ thấy người phú quý mà đi trước, nhà bần tiện mà đi sau.
3. Xem mạch cho đàn bà, con gái, nhất là gái góa và các ni cô, phải bảo một người đứng bên cạnh để tránh sự hiềm nghi.
4. Đã là nhà làm thuốc phải để ý giúp người, mà không nên vắng nhà luôn, nhất là đi hành lạc.
5, Gặp chừng bệnh ngặt, muốn hết sức cứu vãn, nhưng nói cho người nhà có bệnh biết trước là bệnh khó chữa, rồi hãy cắt thuốc.
6. Thuốc phải chọn vị tốt và bào chế đúng phép, chứ không được cẩu thả.
7. Gặp người đồng nghiệp, người học hơn mình thời thờ làm thầy, người cao hơn mình thì kính cẩn, người kém mình nên khuyên bảo thêm, dù gặp người kiêu ngạo cũng nên khiêm nhường.
8. Chữa bệnh cho người nghèo và quan quả cô độc, ta càng thêm lưu ý, nhất là người con hiếu, vợ hiền hay nghèo mà bị bệnh, thời ngoài sự cho thuốc, ta có thể trợ cấp thêm, nếu không đủ ăn, như thế mới là nhân thuật.
9. Khi bệnh nhân khỏi, chớ cầu trả lễ nhiều, nên để họ tùy ý vì làm thuốc là thuật thanh cao, thời phải có tiết thanh cao.
10. Tôi xét, làm thuốc là nhân thuật giữ tính mạng cho người, vậy không nên mưu lợi”.
Là người “ngoài nghề”, tôi rất tâm đắc khi cụ Hải Thượng Lãn Ông định nghĩa về nghề thầy thuốc ngắn gọn mà cực kỳ súc tích, chính xác: “Thuật thanh cao, thời phải có tiết thanh cao”.