Ca trù (còn gọi là hát ả đào) gắn liền với lễ hội, phong tục, tín ngưỡng, văn chương, âm nhạc, tư tưởng, triết lý sống của người Việt. Loại hình nghệ thuật này rất phổ biến trong đời sống sinh hoạt văn hóa ở nước ta từ đầu thế kỷ 20 trở về trước. Tuy nhiên trải qua thời gian, đặc biệt trong thời đại mới với sự bùng nổ của nhiều loại hình văn hóa giải trí đã làm nghệ thuật truyền thống ở nước ta, trong đó ca trù bị lu mờ và mai một. Thực tế cho thấy, các buổi diễn ca trù ít được tổ chức hoặc nếu có thì rất ít người xem, đặc biệt thiếu vắng khán giả trẻ. Ngoài ra, theo ca nương Phạm Thị Huệ, Chủ nhiệm Câu lạc bộ ca trù Thăng Long (Hà Nội), sân khấu dành riêng cho ca trù chưa có nên nghệ sĩ làm nghề đôi khi phải mượn địa điểm, tự bỏ kinh phí tổ chức, luyện tập, biểu diễn để thỏa đam mê cũng như giữ nghề.
Liên hoan ca trù toàn quốc 2018 được kỳ vọng sẽ giúp di sản ca trù ở nước ta “thức giấc”. (Ảnh minh họa)
Một nốt lặng nữa của ca trù trong thời gian qua, đó là nghệ nhân gạo cội nắm giữ nhiều làn điệu cổ, kỹ thuật luyến láy, nhả chữ điêu luyện... đã ở tuổi xưa nay hiếm, hoặc đã là người thiên cổ. Các cây đa cây đề từng “hát xô mái ngói cửa đình” như nghệ nhân Quách Thị Hồ, Nguyễn Thị Chúc... đã đổ bóng, trong khi đó số ít người giỏi nghề còn lại nay đã ở tuổi xưa nay hiếm “mắt mờ chân chậm” như nghệ nhân Nguyễn Phú Đẹ, Nguyễn Thị Vượn, Nguyễn Thị Khướu. Điều này khiến nhiều cái hay và tinh túy của ca trù từ những cây đại thụ nếu chưa kịp khai thác, truyền dạy cho lớp trẻ thì việc thất truyền là điều khó tránh khỏi.
Những yếu tố nói trên đặt ra thách thức lớn với chúng ta trong việc bảo tồn, gìn giữ và phát triển nghệ thuật ca trù. Trong đó việc tạo sân chơi cho các nghệ nhân, đào nương... được đánh giá rất cần thiết. Tuy nhiên, đáng mừng là đầu tháng 11/2018, Cục Di sản Văn hóa, Viện Âm nhạc Việt Nam tổ chức Liên hoan ca trù toàn quốc tại Hà Tĩnh với kỳ vọng đánh thức và đem lại sức sống mới cho ca trù. Nhạc sĩ Đặng Hoành Loan, Tổng đạo diễn Liên hoan cho biết, sự kiện lần này thu hút các đơn vị, câu lạc bộ ca trù của 13 địa phương nước ta tham gia như Hải Dương, Hà Nội, Hải Phòng, Hưng Yên, Thái Bình, Bắc Giang, Bắc Ninh, Phú Thọ... với 88 tiết mục gồm một nội dung bắt buộc và một nội dung không bắt buộc.
Với nội dung bắt buộc, chương trình dự thi phải trình bày tối thiểu 3/15 thể cách và một tác phẩm của Nguyễn Công Trứ, trong khi đó các tiết mục tự chọn mang phong cách vùng miền, thể hiện những nét đặc trưng độc đáo của địa phương. Các thể cách trong liên hoan được Ban tổ chức quy định rõ ràng nhằm đem lại chất lượng tốt nhất trong các tiết mục biểu diễn, gồm: giáo hương, dâng hương, hát giai, thét nhạc, gửi thư, bắc phản, mưỡu - hát nói, tỳ bà hành, nhịp ba cung bắc, ngâm thơ cô đầu, ả phiền 36 giọng, hát đò đưa, hát múa bài bông, hát múa bỏ bộ, các thể cách trong hát múa chúc hỗ. Qua các chương trình, tiết mục tại liên hoan lần này, Ban tổ chức tặng giải thưởng cho Đào nương, Kép đàn, Quan viên có thành tích xuất sắc nhất để động viên và vinh danh những người “giữ lửa” ca trù.
Theo bà Phạm Minh Hương, Phó Viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam, Liên hoan Ca trù toàn quốc 2018 có ý nghĩa đặc biệt, là dịp để các nghệ nhân, nghệ sĩ, diễn viên, khán giả gặp gỡ giao lưu trao đổi kinh nghiệm chuyên môn. Bên cạnh đó, chúng ta cho thấy cam kết với UNESCO về công tác bảo vệ di sản văn hóa thế giới, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể ca trù, qua đó xây dựng kế hoạch đưa ca trù vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại trong tương lai gần. Tuy nhiên, nhạc sĩ Đặng Hoành Loan tỏ ý tiếc nuối bởi liên hoan lần này thiếu vắng hai trung tâm di sản ca trù của cả nước là Nam Định, Vĩnh Phúc. Cùng với đó, dịp này cũng không có sự tham gia của bất kỳ nghệ nhân gạo cội nào vì hiện nay cả nước chỉ còn khoảng ba, bốn nghệ nhân đã ở ngưỡng tuổi 90 không thể cống hiến thêm nữa.
Dẫu vậy, nhiều người cho rằng, lớp đào nương mới tham gia Liên hoan Ca trù toàn quốc 2018 cho thấy ca trù trong xã hội đương đại còn đó sức sống. Hơn hết, từ những sân chơi này sẽ mở ra cơ hội để nâng cao sự hiểu biết của cộng đồng về di sản ca trù cũng như khuyến khích, động viên sự tham gia của những người đam mê ca trù ở thời điểm hiện tại và tương lai.