Trò chơi Tó Má Lẹ của đồng bào Thái thường được tổ chức vào các ngày lễ, tết, mừng nhà mới, đám cưới, ngày vui đại đoàn kết toàn dân hoặc thời gian rảnh rỗi của bà con... Tó Má Lẹ đã trở thành trò chơi phổ biến, đặc sắc, mang tính đoàn kết cao, mang đậm nét bản sắc văn hóa của dân tộc.
Một số hình ảnh các cô gái Thái chơi trò chơi Tó Má lẹ tại bản Cang Mường xã Mường Cang, huyện Than Uyên, tỉnh Lai Châu.
Tó má lẹ là một trong những trò chơi dân gian khá phổ biến và mang đậm bản sắc văn hóa của cộng đồng dân tộc Thái vùng Tây Bắc nói chung, xã Mường Cang, huyện Than Uyên nói riêng. Tó má lẹ được lưu truyền từ nhiều đời, rất độc đáo và mang đậm tinh thần đoàn kết.
“Tó” trong tiếng Thái cổ có nghĩa là “chọi”, “ném”, “chơi”… Má lẹ là tên của một loài dây leo thường mọc trong rừng.
Tuy khá phổ biến trong các dịp lễ tết và thu hút sự tham gia của rất nhiều người, nhất là chị em phụ nữ song đến nay, ít ai biết rõ trò chơi Tó Má lẹ xuất hiện từ khi nào. Căn cứ vào các bài thơ cổ còn được lưu truyền và theo nhiều già làng kể lại thì trò chơi Tó Má lẹ xuất hiện khá sớm trong chuyện dân gian của dân tộc Thái.
Theo lời kể của người Thái, trong một lần đi rừng hái củi, sau khi gánh củi đã đầy, những thiếu nữ Thái đảm đang rủ nhau cùng ngồi nghỉ dưới một tán cây lớn trước khi về bản. Những làn gió nhẹ bất ngờ thổi đến vô tình làm rơi một số hạt của quả Má lẹ ở trên cao. Điều lạ lùng là những hạt Má lẹ rơi đến đâu thì ở đó vang lên những âm thanh lách cách nghe rất lạ và vui tai. Các thiếu nữ cho rằng đây là món quà độc đáo mà đất trời đã ban tặng nên bảo nhau cùng nhặt những hạt Má lẹ đó và mang về bản.
Má lẹ có hình tròn, dẹt, độ dày khoảng 1 cm, đường kính từ 4-6 cm, lấy từ loại cây dây leo ở rừng già….
Sau này, cứ mỗi khi công việc nương rẫy hoàn thành, họ lại rủ nhau mang những hạt Má lẹ ra chơi để xua tan những vất vả, mệt mỏi.
Lâu dần, trò chơi Tó Má lẹ được nhân rộng ra các bản xung quanh và trở thành một trò chơi khá phổ biến trong cộng đồng dân tộc Thái khu vực Tây Bắc.
Là một trò chơi dân gian ra đời trong lao động sản xuất nên các quy định về cách chơi Tó Má lẹ khá đơn giản. Mọi người, ở mọi lứa tuổi đều có thể tham gia chơi Tó Má lẹ nhưng phần lớn người chơi là chị em phụ nữ do trò chơi đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ. Không phải ngẫu nhiên Tó Má lẹ được coi là trò chơi ngày tết mang đậm tinh thần đoàn kết bởi trong mỗi lượt chơi chỉ có từng người chơi thực hiện động tác "tó" của mình song thành tích lại được tính chung của cả đội.
Địa điểm chơi khá linh hoạt có thể là một bãi đất nhỏ ở ven rừng, một khoảng sân nhà hay thậm chí là mọi người có thể chơi Tó Má lẹ ở ngay dưới gầm ngôi nhà sàn của gia đình mình. Thời gian chơi không bị khống chế mà chủ yếu phụ thuộc vào số người tham gia trò chơi và mức độ khéo léo của từng đội, của mỗi người chơi.
Điểm riêng của Tó Má lẹ so với nhiều trò chơi dân gian truyền thống khác của cộng đồng người Thái đó là khi chơi Tó Má lẹ, bắt buộc người chơi phải chia thành 2 đội. Số người chơi càng đông thì trò chơi sẽ càng sôi nổi. Thông thường, mỗi đội chơi sẽ có từ 5 – 7 thành viên. Và quá trình chơi, để giành được phần thắng, đòi hỏi thành viên mỗi đội phải thực sự khéo léo, đoàn kết trong từng lượt chơi, từng phần chơi.
Trên khu vực chơi Tó má lẹ đã xác định trước, người chơi sẽ tiến hành kẻ 3 vạch ngang song song với nhau.Vạch thứ nhất còn gọi là vạch xuất phát được kẻ ở đầu sân, là vị trí đứng ban đầu của người chơi. Vạch thứ hai được kẻ cách vạch đầu tiên khoảng 3m được xác định là vạch để người chơi đánh dấu điểm đánh. Vạch còn lại được kẻ cách vạch thứ hai khoảng 1m.
Đến ngày nay Tó Má lẹ vẫn giữ được nét văn hóa truyền thống độc đáo mỗi dịp lễ tết, lễ hội của cộng đồng người Thái ở các vùng núi Tây Bắc. Trò chơi cũng là thời điểm để bản trên xóm dưới cùng nhau vui chơi và cầu mong một năm mới mọi người mạnh khỏe, thời tiết thuận lợi, vạn vật sinh sôi, mùa màng bội thu…
