Nếu đến thăm Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, bạn sẽ được giới thiệu về bức tranh sơn mài mang tên Dọc mùng của họa sĩ tài danh Nguyễn Gia Trí. Tuy nhiên, câu chuyện về hành trình tìm lại bức tranh quý này và đưa về Hà Nội một cách an toàn thì ít ai được biết. Để bức tranh quý có mặt tại bảo tàng, có công rất lớn của họa sĩ, nhà điêu khắc Nguyễn Thiện.
Lai lịch bức tranh quý
Một buổi chiều chớm đông, tôi tìm tới ngôi nhà ông Nguyễn Thiện để hiểu rõ hơn về bức tranh độc nhất VN. Trong gian nhà nhỏ gác 5, khu tập thể Thanh Xuân Bắc, Hà Nội, họa sĩ Nguyễn Thiện - giờ đã vào tuổi 80, bồi hồi nhớ lại: Sau giải phóng miền Nam 1975, khi đó tôi là Trưởng phòng Phục chế, trang trí và trưng bày của Bảo tàng Mỹ thuật VN, được ông Nguyễn Đỗ Cung, Viện trưởng gọi lên giao nhiệm vụ vào Nam tìm và đem bằng được bức tranh Dọc mùng của hoạ sĩ Nguyễn Gia Trí lúc đó đang được đặt tại dinh thự của Ngô Đình Diệm ở Đà Lạt về Hà Nội. Lặng lẽ gói ghém hành trang, tôi lên đường với hy vọng hoàn thành nhiệm vụ - ông Thiện kể.
Sau vài tuần vất vả đi đường, tôi cũng đến được Đà Lạt và thật may mắn hầu như hiện vật là các bức tranh quý tại các dinh thự của quan lại chế độ cũ được bảo quản khá nguyên vẹn.
Bức tranh Dọc mùng của hoạ sĩ Nguyễn Gia Trí được tôi tìm thấy tại dinh thự cổ của một viên chủ đồn điền Pháp tại Đông Dương được Ngô Đình Diệm chọn làm nơi ở mỗi khi lui về nghỉ dưỡng tại Đà Lạt. Bức tranh được tìm thấy ở trong một đường hầm ăn thẳng ra sân bay nơi Ngô Đình Diệm hay nghỉ ngơi vào những ngày cuối tuần. Trước khi lên đường vào Nam, Viện trưởng đã bí mật dặn dò tôi nơi để bức tranh, cách nhận biết để thuận lợi cho chuyến công tác. Cho đến giờ, tôi cũng không lý giải được vì sao ông Nguyễn Đỗ Cung lại biết bức tranh nằm tại Đà Lạt chính xác đến như vậy?!
Một vấn đề khó khăn là làm sao đưa được bức tranh trở về Hà Nội một cách an toàn và nguyên vẹn, bởi bức tranh được họa sĩ Nguyễn Gia Trí sáng tác năm 1939, trình bày theo kiểu bình phong khổ lớn gồm 8 bức ghép có kích thước 160cmx400cm... Tôi đành điện ra Hà Nội báo cáo, xin ý kiến chỉ đạo và Viện trưởng đã cử một đoàn công tác đặc biệt do họa sĩ Nguyễn Văn Y, một bậc thầy về gốm, khi đó là Phó Viện trưởng Viện Mỹ thuật VN dẫn theo tổ công tác gồm cán bộ của Bảo tàng Mỹ thuật VN vào hỗ trợ tìm cách đưa bức tranh trở về và một “chuyến xe đặc biệt” đã vận chuyển bức tranh sơn mài đẹp nhất Việt Nam về Sài Gòn rồi sau đó ngược ra Bắc an toàn” - ông Thiện nhớ lại.
 Bức tranh “Thiếu nữ trong vườn”. |
Tuyệt phẩm nghệ thuật độc nhất Việt Nam
Họa sĩ Nguyễn Thiện cho biết: Cố hoạ sĩ Nguyễn Gia Trí từng tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (1931 - 1936), ông là một bậc thầy về sơn mài. Ông là họa sĩ nổi tiếng đi đầu trong việc tạo ra một khuynh hướng nghệ thuật mới cho VN, với nét vẽ tinh tế và những tư tưởng mới về nghệ thuật sơn mài. Những tác phẩm của ông được lưu giữ trong Bảo tàng Mỹ thuật VN tại Hà Nội và Bảo tàng Mỹ thuật tại TP. Hồ Chí Minh, được chỉ định là bảo vật quốc gia.
Cùng với nhiều tác phẩm nổi tiếng như: Đình làng vào đám, Thiếu nữ bên cây phù dung, Hoàng hôn trên sông, Phong cảnh Móng Cái... Bức tranh Thiếu nữ trong vườn - Phong cảnh (bức tranh có hai mặt - PV) hay còn gọi là Dọc mùng - sáng tác năm 1939, được nhiều thế hệ trong giới mỹ thuật ngưỡng mộ và đánh giá là đẹp nhất VN.
Các tác phẩm sơn mài của họa sĩ Nguyễn Gia Trí được sáng tác với chất liệu chủ lực bằng sơn son, sơn then, vàng, bạc, vỏ trứng và sơn cánh gián. Bởi vậy, ông đã tạo cho bức Dọc mùng một vẻ đẹp lộng lẫy, có chiều sâu bí ẩn.