Cơ sở pháp lý
Trước đây, việc phân loại rác thường được thực hiện dựa trên các quy chế nội bộ, nhưng với Luật Bảo vệ môi trường 2020 (có hiệu lực từ 01/01/2022), vấn đề này đã được luật hóa mạnh mẽ.
Cụ thể, Khoản 1 Điều 62 Luật Bảo vệ môi trường 2020 quy định rõ trách nhiệm của các cơ sở y tế phải phân loại chất thải tại nguồn. Điều này đồng nghĩa với việc nếu một cơ sở y tế để lẫn rác thải sinh hoạt vào rác thải lây nhiễm hoặc ngược lại, đó không chỉ là lỗi kỹ thuật mà là hành vi vi phạm pháp luật môi trường.
Đồng hành với Luật Bảo vệ môi trường 2020 là Thông tư 20/2021/TT-BYT của Bộ Y tế thay thế Thông tư liên tịch 58/2015. Điểm ưu việt của Thông tư 20 là sự đơn giản hóa và khoa học hóa danh mục phân loại, giúp nhân viên y tế dễ dàng nhận diện và thao tác nhanh chóng trong môi trường áp lực cao.
Theo đó, tại Điều 6 của Thông tư 20/2021/TT-BYT, quy trình phân loại tại nguồn phải tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc mã màu để ngăn ngừa lây nhiễm chéo:
Nhóm Chất thải lây nhiễm (Màu Vàng): Bao gồm chất thải sắc nhọn (kim tiêm, dao mổ), chất thải giải phẫu, và chất thải có dính máu/dịch cơ thể. Đây là nhóm đối tượng trọng tâm cần kiểm soát chặt chẽ nhất.
Nhóm Chất thải nguy hại không lây nhiễm (Màu Đen): Bao gồm dược phẩm thải bỏ, hóa chất độc hại, thiết bị y tế chứa thủy ngân/kim loại nặng.
Nhóm Chất thải rắn sinh hoạt (Màu Xanh): Rác thải từ hoạt động sinh hoạt của nhân viên y tế, người bệnh không dính dịch tiết.
Nhóm Chất thải tái chế (Màu Trắng): Giấy, bìa carton, vỏ chai nhựa không dính hóa chất/dịch bệnh.
Thông tư 20 nhấn mạnh việc chất thải lây nhiễm phải được thu gom riêng biệt từ nơi phát sinh về khu vực lưu giữ tạm thời trong khuôn viên cơ sở y tế ít nhất 01 lần/ngày.
Thực tiễn áp dụng - những thuận lợi và khó khăn
Khảo sát thực tế tại một số bệnh viện đa khoa tuyến tỉnh và các trung tâm y tế huyện cho thấy những thuận lợi và khó khăn đan xen khi áp dụng hai văn bản này.
Về thuận lợi: Hành lang pháp lý rõ ràng: Các bệnh viện có cơ sở vững chắc để xây dựng quy trình SOP (Standard Operating Procedure) và bảng kiểm giám sát. Chuẩn hóa dụng cụ: Hầu hết các cơ sở y tế lớn đã trang bị đồng bộ hệ thống thùng rác có nắp đậy, đạp chân và mã màu đúng quy định, giảm thiểu thao tác dùng tay mở nắp (nguy cơ nhiễm khuẩn).
Khó khăn và Thách thức: Trên thực tế ghi nhận cũng như các báo cáo thì tình trạng 'rác lẫn' vẫn còn tồn tại đặc biệt là tại các khoa như Khoa Khám bệnh hay Cấp cứu, tình trạng người nhà bệnh nhân bỏ vỏ hộp sữa, túi ni lông (rác sinh hoạt) vào thùng màu vàng (rác lây nhiễm) vẫn diễn ra. Việc làm vô tình này làm tăng khối lượng rác nguy hại giả tạo, gây lãng phí ngân sách bệnh viện khổng lồ. Cùng với đó, nhiều cơ sở y tế do được xây dựng từ lâu chưa đồng bộ nên gặp khó khăn trong việc cải tạo kho chứa đạt chuẩn.
Giải pháp và khuyến nghị
Để Luật Bảo vệ môi trường 2020 và Thông tư 20/2021/TT-BYT thực sự đi vào cuộc sống, các cơ sở y tế cần triển khai các giải pháp đồng bộ:
Tăng cường giám sát qua Camera và Chế tài: Không chỉ tuyên truyền, cần gắn trách nhiệm phân loại rác với thi đua của từng khoa/phòng. Sử dụng hệ thống camera giám sát tại khu vực tập kết rác để truy xuất nguồn gốc rác thải không được phân loại đúng.
Mô hình "Kiểm soát nhiễm khuẩn chủ động": Đội ngũ Kiểm soát nhiễm khuẩn cần đóng vai trò "cảnh sát môi trường" trong bệnh viện, thường xuyên audit (kiểm tra) đột xuất các thùng rác tại buồng bệnh.
Tối ưu hóa truyền thông trực quan: Thay vì các văn bản dài dòng, cần dán các poster hướng dẫn phân loại bằng hình ảnh trực quan ngay phía trên thùng rác để bệnh nhân và người nhà dễ dàng tuân thủ.
Đầu tư công nghệ xử lý tại chỗ: Đối với các cơ sở y tế ở vùng sâu, vùng xa khó tiếp cận đơn vị thu gom tập trung, cần đầu tư hệ thống xử lý chất thải lây nhiễm bằng công nghệ vi sóng hoặc hấp ướt tích hợp (thân thiện môi trường hơn lò đốt) theo định hướng của Luật BVMT 2020.