Tết đến, trong mâm cỗ của người Việt không thể thiếu bát canh măng, phải chăng măng là thứ quen thuộc với đời sống cư dân nước ta từ một nước nông nghiệp truyền thống. Tất nhiên, người ta ăn măng cả năm với nhiều món, nhưng bát canh măng ngày Tết vẫn là món ăn đặc trưng trong những ngày này. Nhưng thú thật, chúng tôi không hiểu gì về cuộc sống và phát triển của các chồi măng, chỉ sau Cách mạng tháng Tám biết "Măng mọc thẳng" thành biểu tượng sức vươn lên không ngừng của lớp tuổi thơ trên huy hiệu cài lên ngực lớp Nhi đồng cứu quốc của thời kỳ mới.
Tôi vốn sinh trưởng ở thành phố, là học sinh trung học rồi thoát ly gia đình tham gia kháng chiến. Chín năm sống ở nông thôn chủ yếu là cùng bà con nông dân tham gia kháng chiến lần thứ nhất, cũng hiểu thêm được nhiều điều, nhất là đời sống nông thôn và những cây trồng, vật nuôi quen thuộc. Cũng đã thấy, vào mùa mưa, sau trận mưa rào, chồi măng đội đất, thảm lá mục đầy sức sống vươn lên trời cao.
Người nông dân luôn luôn dựa vào kinh nghiệm sống của nhiều đời để dự báo thời tiết, "trông trời trông đất trông mây, trông mưa trông gió, trông ngày trông đêm" để liệu bề làm ăn vì sản xuất nông nghiệp chủ yếu dựa vào thiên nhiên vì không có các bản tin dự báo thời tiết như bây giờ. Nhớ lại, một hôm ông chủ nhà là cơ sở đóng quân của chúng tôi nói: "Các chú chuẩn bị đi, sắp có bão to đó!". Sống với bà con, chúng tôi cũng hiểu "mưa dò, gió may, chẳng mưa giông cũng bão giật", nhưng nhìn trời đất thì chưa có dấu hiệu đó, cho nên phải hỏi: "Cụ căn cứ vào đâu mà nói sắp có bão to?". Cụ già nông dân chủ nhà nói: "Các chú ra ngõ mà xem, măng ngả đầu vào giữa khóm để giữ chồi là sắp có bão to đó!". Tôi ra bụi tre đầu ngõ thì quả nhiên thấy mấy chồi măng ngả đầu vào giữa bụi, lần đầu thấy măng không mọc thẳng như chúng tôi vẫn hiểu. Rồi quả nhiên hôm sau có "mưa dò" và bão lớn ập đến tung cửa, đổ nhà, đổ cây, cơ quan, đơn vị chúng tôi phải hợp sức giúp đồng bào dọn lại nhà cửa cả tuần lễ. Hết bão, trời đổ mưa to rồi thời tiết trở lại bình thường, ra chơi đầu ngõ lại thấy mấy chồi măng vươn ra và vươn thẳng lên cao. Thì ra, măng vốn mọc thẳng nhưng những lúc khó khăn, nguy hiểm vẫn biết ngả mình né tránh, giữ mầm chồi còn non để tiếp tục mọc thẳng.
Rồi dần dần hiểu được họ tre có nhiều loại như tre, trúc, vầu, nứa, mai... cùng một họ nhưng mỗi loại lại có đặc tính riêng, công dụng riêng cho nên các loài trong họ tre đều vẫn tồn tại với cuộc sống nông thôn. Và tôi lại phải hỏi các cụ về cây măng tre. Bà con nói với tôi: "Măng vốn mọc thẳng nhưng điều bà con quan tâm nhất lại là búp măng có bụ bẫm hay không, có khi phải tỉa bớt những cây còi cọc để màu đất cho cây còn lại phát triển khỏe mạnh. Măng có bụ bẫm thì sau này mới có cây tre to, cứng cáp có thể làm kèo, làm cột dựng nhà. Mà măng bụ bẫm là phải nhìn vào cây bố, cây mẹ vì cây bố mẹ có khỏe, không bị sâu, rệp thì con mới khỏe, do đó mỗi năm phải bốc bùn ao bồi bổ cho cả khóm. Măng bụ bẫm khi lớn lên vào hồi "bánh tẻ" trông đã sướng mắt!".
Cùng với măng còn có trúc. Hình như trúc hay mọc trên vườn đồi, tránh nhà tránh người, nhưng nhiều vị có học ở nông thôn cũng hay trồng trúc quanh nhà. Lân la hỏi chuyện các cụ ông, có cụ nói: "Các nhà giàu chỉ trồng tre vì tre dùng được nhiều việc hơn, không dùng hết mà đem bán thì được nhiều tiền hơn, còn chỉ có mấy ông đồ, thầy khóa và mấy ông giáo bây giờ mới trồng trúc vì họ không trông vào lợi". Cây trúc mảnh khảnh, nhỏ nhắn nhưng cứng cáp. Chúng tôi thấy rõ, ở nông thôn có nhiều ngõ tre nhưng trong văn học thì chỉ thấy nói tới "ngõ trúc" trên đường vào gia đình các nho sĩ, biểu hiện của dáng quân tử luôn trong thế trực, mọc thẳng của con người sống trong ngôi nhà đó. Nói đến đây, tôi lại nhớ tới măng tre báo bão, vì cùng một họ tre cho nên cũng có măng trúc, do đó xin hỏi các vị đã từng biết cả tre lẫn trúc: "Thưa các cụ, khi sắp có bão to, măng trúc có chúi đầu vào bụi như măng tre không ạ! Xem ra cũng là câu hỏi khó cho nên các cụ cứ nhường nhau trả lời, cuối cùng một cụ nói: "Không biết ý của các cụ khác thế nào, chứ đời tôi xem rặng trúc trước ngõ chưa thấy măng trúc trốn bão như cái anh măng tre, ngay cả bão năm Thìn đổ đình, đổ chùa. Không phải vì nó không sợ bão gió mà vì nó không cao quá, mùa đông gió rét trúc không rụng lá nhưng cũng không nặng đầu cho nên khi gió to ít bị ngả nghiêng. Thân nó không to quá, ruột đặc cho nên cứng, không thấy trúc đổ gãy trong gió bão bao giờ!”.
Thế là tôi lại hiểu thêm về chồi măng của các loại măng tre, măng trúc.
Hữu Thọ