Từ lâu những chiếc thuyền thúng đã trở thành một phần trong đời sống thường nhật của mỗi người làng. Thuyền theo cả vào những lễ hội văn hóa. Và, thuyền còn xuất ngoại để giúp dân làm giàu.
Xem thuyền như bạn tri kỷ
Ở tuổi gần 80, từng chứng kiến bao thăng trầm của làng thuyền thúng Phú Mỹ, ông Nguyễn Thành Tài hoài niệm: “Hơn 15 năm trước làng nghề này còn nghèo nàn lắm, nhà cửa xập xệ. Nhiều người toan tính bỏ thuyền mà đi kiếm kế sinh nhai khác. Nhưng, giờ thì sung túc chẳng khác gì dân thị trấn cả”.
Ngày đầu tiên bàn tay ông Tài và nhiều người thợ khác cùng lứa với ông cần mẫn đan những chiếc thuyền thúng trong đầu cũng chỉ biết nghĩ đến việc làm sao cho có những bữa cơm no, những chuyến đi đánh bắt hải sản bằng thuyền thúng được thắng lợi chứ chẳng dám mơ gì cao sang. Ông bảo: Bụng không no thì còn nghĩ được điều gì. Có đận, biển động dữ dội, không đi biển bằng thuyền thúng được, hàng trăm người dân trong làng đói triền miên, trẻ con thì ăn mỳ tôm rát cả ruột. Nhiều buổi chiều tà chỉ biết quây quần bên nhau cầu trời yên, biển lặng. Những người thợ tâm huyết thì chỉ biết nhìn những chiếc thuyền đang đan dở mà buông tiếng thở dài.
Dẫu có lúc thăng trầm nhưng chiếc thuyền thúng luôn đồng hành cùng đời sống người Phú Mỹ.
Nhớ lại những tháng ngày gian nan, người thợ trẻ Lê Văn Hà giãi bày: Không biết nghề này bắt đầu từ đâu, tôi chỉ biết bố tôi đã gắn bó với nghề để nuôi các con khôn lớn. Bố tôi bảo, nghề không bạc với người nên hãy cứ yêu và gắn bó đi. Giống như đời người, thuyền thúng cũng có lúc thăng lúc trầm.
Phận người như cũng xoay vần theo phận thuyền vậy. Khi biển hết động, ngư dân nhiều làng chài khác ở khu vực miền Trung (nhất là Bình Định, Khánh Hòa) nô nức đến làng thuyền thúng Phú Mỹ để đặt hàng. Nhà nhà nói chuyện đan thuyền thúng, làm ra đến đâu bán hết đến đó. Có lúc khách đặt hàng mà làm ngày lẫn đêm không kịp. Niềm vui từ những chiếc thuyền này đi cả vào giấc mơ, bữa cơm của những người thợ. Ông Trần Năm, một thợ thuyền kỳ cựu kể: Có lúc muốn bỏ nghề, có lúc nhìn thuyền không ai mua mà ngao ngán. Nhưng rồi thăng trầm cũng đi qua như những con sóng dữ ngoài khơi. Với những người thợ - những ngư dân Phú Mỹ, bán được nhiều thuyền không chỉ có thu nhập mà còn là để rèn tay nghề. Thuyền thúng Phú Mỹ không khác nhiều ở các địa phương trong khu vực, thậm chí mẫu mã kém bắt mắt hơn. Vậy nhưng, qua nhiều mùa nắng cháy, gió sương chất lượng thuyền vẫn không giảm.
Anh Nguyễn Tính tâm sự: Không bỏ được thì phải yêu thôi. Làm nghề khác mà cứ nghĩ đến thuyền nên trong lòng không an yên được. Làm gì cũng cần phải có bí quyết nên thuyền ở đây luôn lấy tiêu chí “tốt gỗ hơn tốt nước sơn” làm đầu. Có thời điểm phong trào tập bơi thuyền thúng, tập đan thuyền thúng như cách rèn luyện sức khỏe, rất hồ hởi.
Sau mỗi đợt kết thúc những hợp đồng đặt hàng, những căn nhà kiên cố lại mọc lên, người nghèo giảm xuống. Hiện nay, hầu như không còn căn nhà xập xệ nào. Trong làng có gần 100 hộ gia đình với trên 200 người thông thạo nghề đan thuyền thúng, trong đó có hàng chục thợ thành thục nắm giữ những bí quyết độc đáo mà có khi phải mất nửa đời làm nghề mới có thể đúc rút nên. Có người như ông Lê Văn Quyết lại luôn thường trực trong tiềm thức một ý nghĩ rằng: Được sinh ra ở làng thuyền thúng, quanh năm sống bên biển là may mắn, ân huệ. Về thành phố sống nhưng lâu lâu nhớ làng, nhớ những chiếc thuyền thúng quá lại quay về Phú Mỹ để hoài niệm, ký ức về những ngày đan thuyền đã ăn sâu vào tâm trí ông. Ông Quyết tâm tình: Ai có tình yêu với làng thắm thiết bao nhiêu thì mở rộng ra sẽ yêu đất nước bấy nhiêu. Nhất là những ngôi làng có sản phẩm đặc biệt như làng Phú Mỹ. Người già đến trẻ nhỏ, ai cũng yêu thuyền. Đó là thứ đặc trưng, trìu mến mà mỗi khi rời làng, người ta hay nhớ về như nhớ về ngôi nhà lớn của mình.
Đi Tây để kết nối
Trải qua bao thăng trầm, những cuộc đời nối tiếp cuộc đời, những thế hệ nối tiếp thế hệ miệt mài đan những chiếc thuyền thúng. Khi cuộc sống đủ đầy, những người thợ lại thong thả đưa những chiếc thuyền thúng vào các lễ hội, chuyện kể, vào các cuộc thi, cuộc đua thuyền thúng.
Thợ thuyền chuyên nghiệp Mai Tuấn Hùng thổ lộ: Cái thời thuyền chỉ để lặn bắt sò, để đi giăng lưới, để đi lấy rong biển, đi lấy nhum biển... dần xa rồi. Giờ đây thuyền còn hùng dũng cùng các tay đua trong làng thi tài trong các lễ hội, thuyền mang lại niềm vui như những liều thuốc vô giá về tinh thần cho những người dân ở làng chài đặc biệt này vậy.
Tiếng lành đồn xa, sự chắc bền và những kỹ thuật độc đáo đan thuyền thúng ở Phú Mỹ “bay” ra tận các tỉnh phía Bắc vào tận miền Tây rồi sang cả châu Á, châu Âu.
Cách đây không lâu, người dân Phú Mỹ bỗng nhiên thấy nhiều khách Tây đến thăm làng. Rồi, một ông người Thụy Sỹ là Jufer Kim nói tiếng Việt bập bõm. Đi với ông Kim còn có một người bạn của Việt Nam. Quá đắm say với những chiếc thuyền thúng và sự hồn hậu chân chất của những người thợ ở Phú Mỹ nên ông khoác ba lô đến “ăn với thuyền”, “ngủ với thuyền” để tìm hiểu.
Suốt đêm đầu tiên đó, cả làng Phú Mỹ chộn rộn cả lên khi nghe khách lạ nói sẽ đưa những chiếc thuyền thúng này sang Thụy Sỹ để phục vụ cho văn hóa và du lịch, để những người Thụy Sỹ có thêm môn thể thao rèn sức khỏe mới đó là bơi thuyền thúng. Người dân vây kín nghe khách lạ thuyết trình rằng những chiếc thuyền sẽ đưa theo hình ảnh người dân, người thợ làng thuyền thúng Phú Mỹ ra thế giới, rằng mở rộng ra những chiếc thuyền sẽ góp phần kết nối người Thụy Sỹ với Việt Nam. Với những người thợ quanh năm sống hồn hậu, chất phác, chuyện hôm đó như một giấc mơ.
Rồi, giấc mơ thành hiện thực. Thông qua một số công ty đầu mối ở TP.Hồ Chí Minh, phía Thụy Sỹ đã nhập hàng loạt thuyền thúng của Phú Mỹ về. Không chỉ đi Thụy Sỹ mà tiếng tăm của làng thuyền thúng Phú Mỹ còn được Thái Lan đặt hàng nhập khẩu số lượng lớn.
Nhiều người thợ trong làng hồ hởi cho biết: Dù vốn tiếng Anh chỉ bập bõm, nhưng tiếp xúc với những vị khách nước ngoài đến thăm làng, chúng tôi học thêm được nhiều thứ thông qua người phiên dịch. Ông Tây đầu tiên đến làng rất hứng thú với việc chèo thuyền thúng. Người làng luyện tập rất nhiệt tình cho khách. Hóa ra đan thuyền cũng có thể nâng cao trình độ văn hóa, giao lưu ngôn ngữ. Có tivi xịn, thỉnh thoảng người Phú Mỹ xem kênh truyền hình về đất nước Thái Lan hay Thụy Sỹ còn thấy hình ảnh thuyền thúng của làng mình trên ấy nên niềm vui lại như nhân lên.
Thuyền thúng Phú Mỹ luôn bền chắc.
Chữ tín hơn cả bạc vàng
Thương hiệu nổi như cồn nhưng thật đáng quý khi tất cả những người thợ làm thuyền thúng ở làng Phú Mỹ mà tôi gặp đều có chung một quan điểm đặt chữ tín lên hàng đầu. Để làm nên một chiếc thuyền thúng mất rất nhiều công phu từ chẻ nan, chế biến dầu quét và nhào nặn các chất kết nối để đưa vào các kẽ thuyền. Mọi công đoạn đều phải làm tỉ mẩn, không được sai sót. Nếu lệch một chiếc nan cũng có thể làm cho thuyền bị rò rỉ sau một thời gian sử dụng hoặc nhìn mất thẩm mỹ. Khâu lận thúng phải đều, đít thúng phải bằng, nan thúng phải nhẵn sín, nhựa (hoặc dầu) quét phải không loãng, không đặc... Những người thợ trẻ mới bước vào nghề không được tự làm mà phải có người thành thạo đứng bên phụ và chỉ dẫn. Thuyền trước khi đưa xuống biển được kiểm tra kỹ càng. Vậy nên, hầu như không có bất kỳ sự cố nào xảy ra với những chiếc thuyền thúng của làng.
Bà Trương Thị Bích Kiều, chủ một cơ sở sản xuất thuyền thúng cho biết: Một trong những điều mà người ta ấn tượng với thuyền thúng ở Phú Mỹ là rất bền, được làm kỹ. Dù có tấp nập đơn đặt hàng thì người thợ vẫn tuyệt đối không làm ẩu, làm vội. Thường thì sau khi đan, lận và cạp xong thuyền thúng, những người thợ lấy phân bò tươi quét đều 2 mặt trong và ngoài thúng, tiếp tục phơi khoảng 7 ngày cho khô rồi quét dầu rái để bảo vệ và chống thấm.
Trước khi bán thuyền cho bất kể khách trong tỉnh hay xuất đi nước ngoài người thợ kiểm tra kỹ, phát hiện một lỗi dù là rất nhỏ cũng đổi thuyền khác cho khách hoặc đan chiếc thuyền mới. Lão ngư cũng là thợ thuyền lâu năm Trương Văn Tấn khẳng định: Làm thuyền cũng cần có cái tâm. Không được làm ẩu, không được thiếu trung thực với khách hàng dù trong bất cứ hoàn cảnh nào - đó mới là người thợ của làng thuyền thúng Phú Mỹ.
Nhiều chiếc thuyền không may dính lỗi nhỏ, khi bán cho các làng chài xung quanh với giá rẻ, chúng tôi cũng nói rõ cho họ biết trước. Đi kèm với bất cứ đơn hàng nào dù là lớn hay nhỏ đều có những cam kết về chất lượng cả.