Ăn uống sai cách, kiêng khem quá mức hoặc lạm dụng thực phẩm chức năng có thể làm giảm hiệu quả điều trị và gây tổn thương gan, thận. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Hướng dẫn chẩn đoán, điều trị HIV/AIDS – Bộ Y tế (2009), nhiễm HIV ở trẻ em được chia thành 4 giai đoạn lâm sàng, mỗi giai đoạn có đặc điểm và mục tiêu dinh dưỡng khác nhau.
Dưới đây là những hướng dẫn cụ thể theo từng giai đoạn bệnh, kèm khuyến cáo về những gì nên làm và không nên làm khi chăm sóc dinh dưỡng cho trẻ nhiễm HIV.
1. Trẻ nhiễm HIV giai đoạn 1 – Nhiễm cấp / không rõ triệu chứng nhiễm cấp
Ở giai đoạn này, trẻ mới nhiễm HIV hoặc chưa có biểu hiện rõ rệt. Virus đang nhân lên nhanh, gây phản ứng miễn dịch toàn thân nhẹ. Mục tiêu dinh dưỡng là duy trì năng lượng, bù nước và ổn định thể trạng. Trẻ cần được uống đủ nước (nước đun sôi, nước hoa quả loãng, oresol khi sốt hoặc tiêu chảy), ăn thực phẩm mềm, dễ tiêu như cháo thịt băm, súp cá nạc, trứng hấp, sữa ấm.
Chia nhỏ bữa, bổ sung sữa chua, sinh tố, phô mai mềm để tăng năng lượng. Cho trẻ nghỉ ngơi, tránh gắng sức. Không nên nhịn ăn hay chỉ uống nước trái cây, tránh đồ cay, chua, nước có gas, cà phê hoặc trà đặc. Tuyệt đối không tự ý dùng vitamin hoặc thảo dược liều cao vì có thể gây độc gan, rối loạn hấp thu thuốc ARV hoặc thay đổi chuyển hóa thuốc trong máu.
Ở giai đoạn 1, trẻ nhiễm HIV cần được bổ sung sinh tố, sữa chua… để tăng năng lượng.
2. Giai đoạn 2 – Có biểu hiện nhẹ
Ở giai đoạn này, hệ miễn dịch bắt đầu bị ảnh hưởng, trẻ dễ xuất hiện các biểu hiện ngoài da, loét miệng, viêm tai–mũi–họng mạn hoặc nấm móng. Mục tiêu dinh dưỡng là duy trì tăng trưởng và phục hồi miễn dịch. Trẻ cần được ăn đủ bốn nhóm thực phẩm gồm bột đường, đạm, chất béo, rau và trái cây tươi.
Ưu tiên thực phẩm giàu vitamin A, C, D, kẽm như thịt bò, trứng, cá, cam, ổi, cà rốt. Cho trẻ uống sữa hoặc sữa chua hằng ngày, chọn loại phù hợp độ tuổi và tình trạng dinh dưỡng (khoảng 500 ml/ngày với trẻ mẫu giáo). Khi có loét miệng, nên chọn món mềm, nguội, dễ nuốt.
Bên cạnh đó, cần tránh đồ ăn cay, mặn, chua, đặc biệt là nước cam đặc hoặc bưởi vì có thể ảnh hưởng hấp thu thuốc. Không kiêng khem quá mức và không sử dụng thực phẩm chức năng, thuốc bổ thảo dược hay "viên tăng miễn dịch" chưa được kiểm chứng.
3. Giai đoạn 3 – Có triệu chứng lâm sàng trung bình
Khi bệnh tiến triển, trẻ có thể bị tiêu chảy kéo dài, sốt trên một tháng, nấm miệng, lao phổi, thiếu máu hoặc suy dinh dưỡng. Cơ thể tiêu hao năng lượng nhiều hơn bình thường. Chế độ ăn cần tăng 20 - 30% năng lượng, chia nhỏ 5 - 6 bữa mỗi ngày, món ăn mềm, dễ tiêu.
Có thể thêm dầu, bơ, phô mai hoặc sữa năng lượng cao. Khi tiêu chảy, cần bù nước bằng oresol, dùng sữa không lactose hoặc sữa chuyên biệt, kết hợp thức ăn dễ hấp thu như cháo thịt cà rốt. Có thể bổ sung men vi sinh an toàn, đã được kiểm nghiệm lâm sàng. Tránh ép ăn khi mệt, tránh thực phẩm hoặc sản phẩm bổ sung không rõ nguồn gốc vì có thể ảnh hưởng đến hiệu quả thuốc ARV.
4. Giai đoạn 4 – AIDS / tiến triển nặng
Đây là giai đoạn suy giảm miễn dịch nặng, trẻ dễ mắc các nhiễm trùng cơ hội nghiêm trọng hoặc suy dinh dưỡng nặng. Trong giai đoạn này, dinh dưỡng đóng vai trò như liệu pháp hỗ trợ điều trị.
Theo đó, nhu cầu năng lượng cần tăng 30 - 50% so với bình thường. Ưu tiên đạm dễ hấp thu (thịt nạc, trứng, cá, sữa giàu năng lượng, dầu thực vật, bơ). Thức ăn cần được xay nhuyễn, chia nhỏ, dễ nuốt. Khi trẻ quá yếu hoặc ăn kém, có thể hỗ trợ dinh dưỡng đường uống hoặc qua ống thông dạ dày theo chỉ định bác sĩ.
Về chế biến, thực phẩm phải nấu chín kỹ, ăn ngay sau khi chế biến, tránh đồ sống, tái, gỏi hoặc thực phẩm để lâu trong tủ lạnh. Cần theo dõi sát cân nặng, tình trạng da, niêm mạc, phân và nước tiểu để phát hiện sớm dấu hiệu suy kiệt hoặc biến chứng.
Dinh dưỡng hợp lý theo từng giai đoạn bệnh giúp trẻ duy trì tăng trưởng, phục hồi thể trạng và tăng hiệu quả của thuốc ARV. Trẻ cần giữ cân nặng hợp lý, ăn đa dạng, nhiều rau xanh, trái cây, hạn chế đồ chiên rán và đường tinh luyện. Uống đủ nước, tránh đồ uống có gas, caffeine, nước tăng lực. Khám dinh dưỡng định kỳ 6 tháng/lần giúp đánh giá vi chất và điều chỉnh khẩu phần phù hợp.
Hơn nữa, tuyệt đối không thay đổi liều hoặc bỏ thuốc vì lý do ăn uống, cũng không tin vào quảng cáo "chữa khỏi HIV bằng thảo dược" – hiện chưa có phương pháp nào loại bỏ hoàn toàn virus khỏi cơ thể.
