Chế độ ăn cho người bệnh xơ vữa động mạch ngoại biên

1. Tầm quan trọng của chế độ ăn với người mắc bệnh xơ vữa động mạch ngoại biên

Chế độ ăn uống lành mạnh không thể thay thế hoàn toàn thuốc điều trị, nhưng là yếu tố bổ trợ bắt buộc trong quản lý bệnh xơ vữa động mạch ngoại biên (PAD). Kết hợp ăn uống khoa học, luyện tập thể lực đều đặn và kiểm soát tốt bệnh nền (tăng huyết áp, đái tháo đường, rối loạn lipid máu) là chiến lược hiệu quả để cải thiện chất lượng sống và ngăn ngừa biến chứng.

Không chỉ hỗ trợ kiểm soát các yếu tố nguy cơ, chế độ ăn còn góp phần làm chậm tiến triển bệnh, giảm triệu chứng đau cách hồi và ngăn ngừa biến chứng nghiêm trọng như nhồi máu cơ tim, đột quỵ hoặc cắt cụt chi. 

Dưới đây là những điểm nêu bật vai trò then chốt của dinh dưỡng trong quản lý bệnh xơ vữa động mạch ngoại biên.

1.1. Giảm tích tụ mảng xơ vữa

PAD xảy ra khi cholesterol "xấu" (LDL) và các chất béo tích tụ trong thành động mạch, gây hẹp hoặc tắc mạch.

Một chế độ ăn ít chất béo bão hòa, nhiều chất xơ và axit béo omega-3 giúp:

• Giảm LDL cholesterol trong máu.
• Ổn định mảng xơ vữa, ngăn chúng nứt vỡ – nguyên nhân dẫn đến cục máu đông gây tắc động mạch.

1.2. Giảm nguy cơ biến chứng tim mạch

Người bị PAD có nguy cơ tử vong do bệnh tim cao gấp 4–5 lần so với người bình thường.

Chế độ ăn lành mạnh góp phần:

• Ổn định huyết áp, ngăn ngừa tăng huyết áp – một yếu tố nguy cơ chính.
• Kiểm soát đường huyết, đặc biệt quan trọng ở bệnh nhân PAD kèm đái tháo đường.
• Ngăn ngừa hình thành cục máu đông, nhờ tăng cường tuần hoàn và giảm viêm.

1.3. Cải thiện triệu chứng và chức năng vận động

Một số bệnh nhân PAD gặp đau cách hồi – đau ở bắp chân khi đi bộ do thiếu máu nuôi cơ.

Chế độ ăn giúp:

• Tăng khả năng vận động, cải thiện sức bền khi đi lại.
• Hạn chế viêm mạch máu, từ đó giảm co thắt và đau khi vận động.

1.4. Kiểm soát cân nặng và vòng eo

• Thừa cân, béo phì là yếu tố làm trầm trọng thêm PAD.
• Ăn uống đúng giúp giảm mỡ bụng, cải thiện nhạy cảm insulin.
• Giảm cân khoa học giúp giảm tải lên hệ mạch máu chi dưới và làm nhẹ triệu chứng bệnh.

1.5. Tăng hiệu quả của thuốc điều trị

Nhiều loại thuốc điều trị PAD như statin, thuốc hạ áp, thuốc kháng đông hoạt động hiệu quả hơn khi:

• Cơ thể được cung cấp đầy đủ vi chất, chất chống oxy hóa.
• Chế độ ăn hạn chế tương tác bất lợi với thuốc (ví dụ: hạn chế rượu khi dùng statin hoặc rivaroxaban).

2. Các dưỡng chất thiết yếu cho cơ thể người mắc bệnh xơ vữa động mạch ngoại biên

2.1. Axit béo Omega-3

- Tác dụng:

• Giảm triglycerid và LDL-cholesterol
• Giảm viêm mạch máu
• Ngăn ngừa hình thành cục máu đông

- Nguồn: Cá béo (cá hồi, cá thu, cá mòi), hạt lanh, hạt chia, quả óc chó, dầu cá.

2.2. Chất xơ hòa tan

- Tác dụng:

• Giảm hấp thu cholesterol xấu
• Kiểm soát đường huyết
• Cải thiện tiêu hóa và hỗ trợ giảm cân

- Nguồn: Yến mạch, đậu đỗ, rau lá xanh, trái cây (táo, lê, cam, bưởi).

2.3. Chất chống oxy hóa (Vitamin C, E, polyphenol, flavonoid)

- Tác dụng:

• Bảo vệ thành mạch khỏi tổn thương
• Tăng độ đàn hồi và chức năng mạch máu

- Nguồn:

• Vitamin C: cam, quýt, kiwi, dâu tây
• Vitamin E: hạt hướng dương, dầu oliu, bơ
• Polyphenol: trà xanh, socola đen, quả mọng (việt quất, nho)

2.4. Kali và Magiê

- Tác dụng:

• Giúp kiểm soát huyết áp
• Cân bằng điện giải, giảm co cơ và hỗ trợ tuần hoàn

- Nguồn:

• Kali: chuối, khoai lang, rau bina, đậu trắng
• Magiê: các loại hạt, đậu, rau xanh, bơ

2.5. Protein chất lượng cao (ưu tiên protein thực vật)

- Tác dụng:

• Duy trì khối cơ và phục hồi mô
• Không làm tăng cholesterol như đạm động vật

- Nguồn: Đậu nành, đậu đen, đậu đỏ, hạt hướng dương, sữa đậu nành

2.6.Phytosterol

- Tác dụng:

• Ức chế hấp thu cholesterol tại ruột
• Giúp giảm cholesterol toàn phần và LDL

- Nguồn: Dầu thực vật (chưa tinh luyện), các loại hạt, ngũ cốc nguyên cám

2.7. Vitamin nhóm B (đặc biệt B6, B12, axit folic)

- Tác dụng:

• Giảm homocysteine – một yếu tố làm tổn thương nội mô mạch máu
• Hỗ trợ chuyển hóa lipid và duy trì hệ thần kinh

- Nguồn: Ngũ cốc nguyên cám, trứng, rau xanh đậm, đậu nành, gan động vật (dùng hạn chế)

Lưu ý chung khi bổ sung dưỡng chất:

• Ưu tiên thực phẩm tự nhiên, hạn chế dùng thực phẩm chức năng khi không có chỉ định của bác sĩ
• Duy trì cân bằng dinh dưỡng, không loại bỏ hoàn toàn nhóm thực phẩm nào
• Kết hợp lối sống lành mạnh: vận động đều đặn, bỏ thuốc lá, kiểm soát huyết áp, mỡ máu và đường huyết

3. Gợi ý những món ăn cho người bệnh xơ vữa động mạch ngoại biên

3.1. Bữa sáng

• Cháo yến mạch nấu sữa đậu nành không đường + hạt chia + trái cây tươi (chuối, dâu, việt quất). Giàu chất xơ hòa tan, giúp giảm cholesterol và cung cấp năng lượng chậm.
• Bánh mì nguyên cám kẹp trứng luộc + lát bơ + rau xà lách. Bổ sung đạm lành mạnh, chất béo không bão hòa và chất chống oxy hóa.
• Sữa hạt tự làm (hạnh nhân, óc chó) + một ít ngũ cốc nguyên cám. Giàu Omega-3 và vitamin E giúp bảo vệ thành mạch.

3.2. Bữa trưa

• Cơm gạo lứt + cá hồi áp chảo (không da) + rau củ luộc (cà rốt, bông cải, đậu que). Giàu Omega-3, chất xơ và vitamin chống viêm.
• Canh đậu hũ non nấu nấm + salad rau trộn dầu ô liu + khoai lang hấp. Tốt cho tiêu hóa, giảm mỡ máu và huyết áp.
• Bún gạo lứt + ức gà luộc xé nhỏ + rau sống + nước mắm chanh tỏi ít muối. Giảm tinh bột xấu, giàu protein nạc và rau xanh.

3.3. Bữa tối (nhẹ, dễ tiêu)

• Cháo đậu xanh gạo lứt + rau bó xôi xào tỏi. Thanh nhẹ, dễ tiêu, chống oxy hóa cao.
• Miến dong nấu với nấm rơm, đậu phụ và rau cải ngọt. Ít năng lượng, không gây tăng mỡ máu.
• Salad nguội: đậu đen luộc + bơ + cà chua bi + dầu ô liu + chanh. Giàu protein thực vật, chất béo tốt và vitamin

3.4. Bữa phụ (giữa sáng hoặc chiều)

• 1 trái táo/1 quả chuối/1 nắm hạt óc chó không muối
• 1 ly sữa đậu nành hoặc sữa hạt không đường
• 1 ly sinh tố rau (rau bina + chuối + hạt chia)

Những lưu ý trong chế biến:

• Luộc, hấp, nướng là phương pháp chế biến ưu tiên, hạn chế chiên, xào nhiều dầu.
• Không dùng mỡ động vật, bơ, nước cốt dừa, hạn chế muối và đường.
• Dùng dầu ô liu, dầu hạt cải, dầu mè với lượng vừa phải.
• Tránh thực phẩm chế biến sẵn, đóng hộp, xúc xích, thịt xông khói, mì ăn liền...

4. Lưu ý vấn đề ăn uống cho người bệnh xơ vữa động mạch ngoại biên

4.1. Hạn chế chất béo bão hòa và chất béo chuyển hóa

• Tránh: mỡ động vật, nội tạng, da gà, bơ động vật, kem sữa, nước cốt dừa, đồ chiên ngập dầu.
• Loại bỏ hoàn toàn: chất béo chuyển hóa (có trong thực phẩm công nghiệp, bánh snack, khoai chiên, mì ăn liền…).
• Thay thế bằng: dầu oliu, dầu hạt cải, dầu hạnh nhân, quả bơ, hạt óc chó.

4.2. Kiểm soát lượng đường và carbohydrate tinh chế

• Tránh: đường tinh luyện, nước ngọt, bánh ngọt, kẹo, bánh mì trắng, gạo trắng
• Nên dùng: gạo lứt, yến mạch, khoai lang, ngũ cốc nguyên hạt (giúp ổn định đường huyết và mỡ máu).

4.3. Hạn chế muối (natri)

• Giảm tiêu thụ: nước mắm, nước tương, đồ muối chua, mì gói, thực phẩm chế biến sẵn
• Bởi vì: Natri cao → tăng huyết áp → làm trầm trọng thêm PAD
• Giải pháp: dùng thảo mộc, hành, tỏi, chanh để tăng hương vị thay vì muối.

4.4. Giảm đạm động vật, ưu tiên đạm thực vật

• Không ăn nhiều thịt đỏ (bò, dê, heo), nếu dùng thì loại bỏ mỡ, ăn 2–3 lần/tuần
• Ưu tiên: cá béo (cá hồi, cá thu), đậu nành, đậu đen, hạt hướng dương, đậu phụ

4.5. Tăng cường rau xanh, trái cây tươi

• Cung cấp chất xơ, vitamin chống oxy hóa, kali, magiê – rất tốt cho mạch máu
• Ăn ít nhất 5 phần rau/trái cây mỗi ngày

4.6. Hạn chế rượu bia, caffein quá mức

• Rượu bia: gây rối loạn chuyển hóa lipid, tăng huyết áp
• Caffein: nếu quá liều có thể gây tăng nhịp tim, co mạch
• Nếu có dùng, cần theo chỉ định bác sĩ (rượu vang đỏ liều rất nhỏ có thể được cân nhắc)

4.7. Uống đủ nước (1,5–2 lít/ngày)

Giúp tuần hoàn máu tốt hơn, ngăn huyết khối và duy trì huyết áp ổn định

4.8. Ăn đúng giờ, chia nhỏ bữa

Tránh ăn quá no hoặc bỏ bữa, nên chia thành 3 bữa chính và 1–2 bữa phụ để ổn định đường huyết, giảm gánh nặng tim mạch.

4.9. Theo dõi cân nặng và lipid máu định kỳ

• Giảm cân nếu béo phì, kiểm tra cholesterol, triglycerid và đường huyết để điều chỉnh kịp thời
• Hạn chế chất béo bão hòa và chất béo chuyển hóa.

Xơ vữa động mạch ngoại biên: Nguyên nhân, triệu chứng, phòng bệnh và cách điều trị

SKĐS - Xơ vữa động mạch ngoại biên diễn tiến âm thầm, nên việc phát hiện sớm bệnh đóng vai trò rất quan trọng trong việc ngăn ngừa biến chứng nặng nề như hoại tử chi hay nhồi máu cơ tim.