Các biến chứng bàn chân do đái tháo đường như: biến dạng bàn chân, loét bàn chân, hoại tử ngón chân… là nguyên nhân phổ biến nhất trong nhóm nguyên nhân không phải chấn thương gây cắt cụt chi ở các nước phát triển. Theo thống kê, có 5 - 7% số bệnh nhân đái tháo đường bị biến chứng loét bàn chân và nguy cơ cắt cụt chi ở bệnh nhân đái tháo đường cao gấp 15 - 46 lần so với người không bị bệnh. Còn tính trên phạm vi toàn thế giới thì cứ 30 giây lại có 1 bệnh nhân đái tháo đường bị cắt cụt chân.
Những nguyên nhân
Tổn thương thần kinh ngoại biên: có thể xảy ra ở bất kỳ bệnh nhân đái tháo đường nào.Tuổi càng lớn hoặc thời gian mắc bệnh càng lâu thì nguy cơ biến chứng thần kinh càng tăng. Trong đó, những người bị đái tháo đường týp 1 có thể phát hiện sau 5 năm hoặc ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 được phát hiện ngay tại thời điểm mới chẩn đoán. Biến chứng thần kinh do đái tháo đường hiếm khi gây tử vong nhưng lại là thủ phạm chính gây tàn phế và là nguyên nhân hàng đầu gây cắt cụt chân ở các bệnh nhân này.
Biến chứng thần kinh ngoại biên làm giảm khả năng cảm nhận các cảm giác như: sờ chạm, đau đớn, nóng và lạnh. Do đó, người bệnh sẽ không thể cảm nhận được bàn chân của mình đã bị tổn thương. Y học gọi đó là hiện tượng “mất cảm giác bảo vệ”. Người bệnh có thể giẫm lên một cái đinh hay một viên sỏi, hoặc bị trầy xước bàn chân mà vẫn đi cả ngày không hề hay biết, chỉ khi chân sưng to lên hoặc nhiễm trùng nặng hoặc một ngày nào đó mà người bệnh chợt phát hiện ra và việc điều trị lúc đó là cực kỳ khó khăn.
Tổn thương mạch máu: các bệnh nhân đái tháo đường dễ bị xơ vữa động mạch, các mạch máu bị hẹp hoặc tắc sẽ làm giảm lượng máu đến các cơ quan trong cơ thể. Theo các nghiên cứu, có khoảng 20% số bệnh nhân đái tháo đường có hẹp hoặc tắc động mạch ở chân. Hiện tượng kém nuôi dưỡng do máu ít đến sẽ làm hạn chế khả năng điều trị khỏi nhiễm trùng và chữa lành các vết loét.
Nhiễm trùng: lượng đường trong máu cao góp phần làm cho sự phát triển của vi khuẩn được thuận lợi hơn. Do đó, các vết thương trên bệnh nhân đái tháo đường dễ bị nhiễm trùng và lâu lành hơn so với người bình thường. Đồng thời, đường máu cao và tuần hoàn máu kém làm cho các phản ứng bảo vệ chống nhiễm trùng ở các bệnh nhân này diễn ra chậm hơn và kém hiệu quả hơn. Đa số các bệnh nhân đái tháo đường ở Việt Nam là những người lao động trực tiếp tại các cánh đồng hoặc nhà máy, họ tiếp xúc với nguồn vi khuẩn rất lớn, vì vậy chỉ cần một vết thương nhỏ cũng có thể gây ra nguy cơ loét và lan rộng ổ nhiễm trùng.
Ngoài ra còn có một số nguyên nhân khác như:
- Đi giày, tất không phù hợp dễ gây tổn thương cho bàn chân. Kèm với nó là tổn thương mạch máu, làm mạch máu bị xơ cứng, máu đến nuôi những vùng xa cơ thể như lòng bàn chân kém… quá trình lành vết thương kém.
- Bệnh nhân không kiểm soát được đường huyết thường suy giảm khả năng đề kháng của cơ thể, làm tăng nguy cơ các biến chứng.
- Béo phì làm tăng áp lực lên bàn chân.
- Biến chứng về mắt trên bệnh nhân đái tháo đường dẫn đến giảm thị lực, làm người bệnh dễ ngã, gây tổn thương bàn chân và khó phát hiện những biến đổi trên bàn chân.
- Đa số trên bệnh nhân đái tháo đường có rối loạn mỡ máu, gây xơ vữa các động mạch cấp máu cho chân.
Phòng ngừa biến chứng
Kiểm tra bàn chân hàng ngày: nên chọn một thời điểm cố định trong ngày để ghi nhớ (tốt nhất vào ban đêm trước khi đi ngủ), chọn nơi có ánh sáng tốt, sử dụng một chiếc gương để tiện quan sát lòng bàn chân. Cần kiểm tra cả những kẽ chân, kẽ móng xem có vết xước, vết chai sạn, vết bỏng.
Thường xuyên vệ sinh bàn chân sạch sẽ: sử dụng xà phòng để rửa chân mỗi ngày, chú ý lau thật khô, nhẹ nhàng, không làm cọ xát mạnh. Nếu da quá khô có thể sử dụng các loại kem giữ ẩm da, đặc biệt chú ý vùng gót chân, không thoa lên kẽ chân. Cắt móng tay, móng chân thường xuyên, chú ý tránh cắt quá sát phần da.
Bảo vệ đôi chân: mang giày dép giúp tránh việc đạp lên các mảnh chai, vật sắc nhọn mà người bệnh không thấy được. Không nên mang dép kẹp vì có thể gây loét ở giữa ngón cái và ngón thứ hai. Tránh mang giày quá chật, dễ gây các vết phồng rộp ở da. Cần kiểm tra giày trước khi đi để đảm bảo không có bất cứ vật nào như cát bụi, côn trùng… có thể gây tổn thương đôi chân.
Cẩn thận với nhiệt độ: cẩn thận khi dùng nước nóng, tắm hơi (khô, ướt), ngâm chân nước nóng, chườm nóng… Kiểm tra nhiệt độ nước bằng nhiệt kế, hoặc mu tay, khuỷu tay. Khoảng 370C là tốt nhất. Không nên tắm nước nóng lâu, vì có thể gây bỏng do cảm giác da của bệnh nhân đái tháo đường đã bị suy giảm. Khi bị lạnh ban đêm cần mang tất chân trước khi đi ngủ.
Uống nhiều nước: bệnh đái tháo đường thường gây tiểu nhiều, làm bệnh nhân mất nước. Vì vậy, cần uống nhiều nước hơn 2 lít nước/ngày để bù đắp lượng nước thiếu hụt và giúp da luôn được tươi tắn khỏe mạnh.
Không hút thuốc lá: các mạch máu ở chân vốn đã bị hẹp và xơ cứng lại trong bệnh ĐTĐ, khi hút thuốc lá sẽ làm tăng nguy cơ này lên gấp 2 - 3 lần, làm tăng nguy cơ nhiễm trùng khi có vết thương.
Sát trùng da: khi bị trầy xước da, cần rửa chân sạch bằng nước ấm, thoa dung dịch sát trùng, rồi băng lại bằng băng cá nhân hay gạc vô trùng. Nếu vết thương quá 2 tuần mà vẫn chưa lành thì người bệnh nên đi khám để được bác sĩ tư vấn.
BS. Nguyễn Kỳ Xuân Nhị
