Theo y học cổ truyền, tô mộc vị ngọt, bình, không độc, vào 3 kinh tâm, can và tì; có tác dụng hành huyết, thông lạc, khứ ứ, giảm đau, chữa sinh xong ứ trệ, mất máu nhiều, choáng váng, hoa mắt; kinh nguyệt bế; trĩ; bị ngã đánh tổn thương,…
Tô mộc còn có tên là gỗ vang, tô phương, thuộc loại cây cao, thân có gai. Lá kép lông chim, gồm 12 đôi hay hơn 12 đôi lá chét, hơi hẹp ở phía dưới, tròn ở phía đầu, mặt trên nhẵn mặt dưới có lông. Hoa 5 cánh màu vàng mọc thành chùm, nhị hơi lòi ra, nửa dưới chỉ nhị hơi có lông, bầu hoa phủ lông xám. Quả là một giáp dẹt hình trứng ngược dày, dai, cứng, dài 7-10 cm, rộng 3,5 - 4cm, trong đó có 3 - 4 hạt màu nâu.
Cây mọc hoang và được trồng ở nhiều nơi trong nước ta dùng để nhuộm gỗ và làm thuốc. Dược liệu là gỗ bỏ vỏ, chẻ mỏng và phơi khô của cây tô mộc.
Một số bài thuốc theo kinh nghiệm
Bài 1: Phụ nữ huyết trệ, kinh bế, bụng đau: Tô mộc, xuyên khung, hồng hoa, mỗi vị 6g; xích thược, quy vĩ, ngưu tất, đào nhân, mỗi vị 10g; sinh địa 15g, hổ phách 1,5g; hương phụ, ngũ linh chi, mỗi vị 8g, hoàn viên bé bằng hạt ngô. Mỗi lần uống 10 viên, ngày 2 - 3 lần. Dùng liền 10 trước chu kỳ kinh.
Bài 2: Chữa kinh nguyệt không đều: Tô mộc 10g, huyền hồ sách 6g, sơn tra 10g, hồng hoa 3g, ngũ linh chi 8g, đương quy thân 10g. Tất cả rửa sạch, cho vào ấm, đổ 600ml nước, sắc nhỏ lửa còn 200ml. Chia 3 lần uống trong ngày. Dùng 15 ngày trước chu kỳ kinh nguyệt.
Bài 3: Bổ máu sau sinh cho thai phụ: Tô mộc 12g, sắc với 200ml nước còn 100ml. Chia 2 lần uống trong ngày. Dùng liền 5 ngày.
Nếu bụng ậm ạch do huyết ứ thì dùng bài sau: Tô mộc 16g, đương qui 16g, xích thược 14g, xuyên khung 14g, hồng hoa 6g, đào nhân 6g, thán khương 6g, cam thảo 4g. Tất cả các vị cho vào ấm đổ 550ml nước, sắc nhỏ lửa còn 150ml chia 2 lần uống ngày một thang. Uống liền 1 tuần.
Bài 4: Hỗ trợ điều trị bệnh trĩ mới mắc: Tô mộc 30g, sa sàng 20g, ngũ bội tử 20g, hoàng bá 20g, binh lang 10g. Hoặc: Tô mộc 30g, ngũ bội 20g, hoàng đằng 20g, hoàng liên 10g. Ngày đun 1 thang. Cách làm: Cho tất cả các vị thuốc vào ấm, đổ 2 lít nước đun sôi 10 - 15 phút rồi chắt thuốc ra chậu nước sạch. Sau mỗi lần đi đại tiện xong, rửa sạch hậu môn rồi ngâm 10 - 15 phút. Sau khi ngâm xong nằm nghỉ 15 phút rồi mới đi lại. Bài thuốc có công dụng làm mềm, làm khô búi trĩ để có thể tự co lên.
Lưu ý: Phụ nữ có thai không được dùng.
Bác sĩ Trần Thị Hải
