Cây nhỏ, thân cỏ, có thân rễ mọc bò mang vảy hẹp màu hơi nâu. Lá mọc rất sít nhau. Lá màu nâu nhạt ở gốc và hơi vàng ở trên.
Seo gà mọc phổ biến ở miền Bắc và Trung bộ, mọc ở trên vách đá, vách đất, quanh thành giếng, nơi thoáng ẩm và mát. Bộ phận dùng toàn cây, thu hái quanh năm.
 Cây seo gà. |
Theo Đông y seo gà vị đắng ngọt nhạt, tính lạnh có tác dụng thanh nhiệt, tiêu viêm lợi tiểu, mát máu, cầm lỵ. Rễ có vị ngọt, đắng, hơi tê, mùi thơm hắc.
Công dụng: Chữa viêm ruột, viêm đường tiết niệu, viêm tuyến nước bọt, lỵ amíp, lỵ trực khuẩn, viêm gan, trĩ chảy máu. Nước lá tươi có tác dụng chữa bỏng.
Liều dùng: 15 - 30g seo gà khô (rễ và lá). Dùng ngoài không kể liều lượng.
Một số đơn thuốc có cây seo gà:
* Chữa kiết lỵ (loại lỵ trực trùng)
- Rễ và lá seo gà sao qua cho có mùi thơm 40 - 60g sắc với 100 - 150ml nước. Đun sôi trong 30 phút. Gạn lấy nước, chia làm 2 lần uống trong ngày.
- Cây seo gà 24g, chè tươi 100g. Đun với 150 ml nước, đun trong 30 phút. Gạn lấy nước, chia làm 2 - 3 lần uống trong ngày.
- Seo gà 30g, vỏ sắn thuyền 12g, đậu đen rang cháy 20g. Sắc, chia uống 3 lần trong ngày.
- Seo gà 20g, dây mơ lông 20g, rễ cỏ tranh 20g, rễ phèn đen 20g, gừng sống 3 lát. Sắc uống, chia 2-3 lần trong ngày, uống lúc đói (Nam dược thần hiệu)
* Chữa lỵ cấp tính:
Rễ phèn đen 20g, dây mơ lông 20g, rễ seo gà 20g, rễ cỏ tranh 20g, gừng tươi 3 lát. Sắc uống. Ngày uống 1 thang.
Rễ phèn đen 20g, rễ seo gà 20g, vỏ rụt 10g. Tất cả sao đen, sắc đặc. Ngày uống 1 thang
* Trị xuất huyết: Seo gà 60g, rễ cây ruối 60g. Sắc uống trong ngày
* Dùng ngoài:
- Giã cây tươi để đắp, chữa viêm tuyến nước bọt, đinh nhọt, thấp chẩn.
- Nước sắc đặc seo gà để rửa mụn trĩ.
- Rễ và lá sao vàng thái nhỏ, đun trong dầu vừng, lọc bỏ rễ lá seo gà để lấy dầu thuốc. Thuốc dầu seo gà để bôi chữa 1 số bệnh ngoài da của trẻ em.
Người ta còn dùng làm thuốc lợi tiểu, trị sốt rét. Gần đây, qua nghiên cứu cho thấy: cao seo gà điều chế bằng sắc với nước, có tác dụng ức chế sự đột biến tế bào do hoá chất (acid picrolonic và benzopyren).
TS. nguyễn đức Quang