Cây canh châu còn có tên là chanh châu, quanh châu. Là loại cây nhỏ có cành nhiều, các nhánh có gai. Lá hình trái xoan hay bầu dục, tròn hay gần tròn ở gốc, có mũi, hơi có răng. Hoa xếp từng nhóm bông ở nách lá hay ở ngọn. Quả hình cầu, màu đen, kèm theo vòi nhuỵ và các lá đài tồn tại. Hạt lồi ở mặt lưng, có vỏ ngoài nhẵn, bóng, màu xám. Mùa ra hoa tháng 7 - 10, kết quả tháng 12 - 3. Cây thường mọc ven rừng, dọc theo bờ suối nơi ẩm, xen với các loại cây bụi khác. Ngày nay, nhiều người trồng quanh vườn làm hàng rào. Tại nhiều nơi trẻ em thường lấy quả để ăn, quả có vị chua hơi ngọt. Lá non nấu canh ăn được. Vào mùa hè, bà con thường lấy lá dùng riêng hoặc phối hợp với lá vối làm nước uống thay trà, vừa giải khát, vừa phòng bệnh sởi.
Bộ phận dùng làm thuốc là lá, cành và rễ. Người ta thường thu hái lá tươi hoặc lấy cành lá vào mùa xuân hạ; thu hái rễ vào mùa thu đông đem phơi hay sấy khô để dùng dần.
Một số bài thuốc thường dùng
Bài 1: Hỗ trợ điều trị sởi: Cành và lá canh châu 20g, tầm gửi cây khế 18g, sắn dây 12g, cam thảo dây, hương nhu, hoắc hương mỗi vị 8g. Tất cả các vị rửa sạch, cho vào ấm đổ 400ml nước, sắc nhỏ lửa còn 200ml, chia 2 lần uống trong ngày. Dùng liền 5 ngày. Ngoài ra lấy lá canh châu nấu nước tắm hàng ngày.
Để thúc sởi mọc nhanh có thể dùng bài thuốc: Rễ canh châu 30g (hoặc lá 40g) thái mỏng, với 500ml nước, sắc nhỏ lửa còn 300ml chia làm 3 lần, uống trong ngày.
Bài 2: Chữa vết thương chảy máu (nông, hẹp): Lá canh châu, lá đuôi tôm mỗi vị 1 nắm nhỏ 20g, đinh hương 1 nụ, tất cả rửa sạch, để ráo nước giã nhỏ đắp vào vết thương, 2 - 3 ngày liền miệng thì thôi.
Bài 3: Chữa ngứa rôm sảy, mụn nhọt do nóng mới mọc: Cành, lá canh châu 24g, hạ khô thảo, rễ cỏ xước, bồ công anh mỗi vị 20g, lá đơn đỏ 10g. Tất cả các vị rửa sạch, cho vào ấm đổ 750ml nước, sắc nhỏ lửa còn 200ml, chia 2 lần uống trong ngày. Dùng liền 5 ngày.
Bài 4: Chữa ghẻ nước: Lấy cành lá 1 nắm to, đổ ngập nước nấu cô đặc ngâm rửa vết thương sẽ hiệu nghiệm.
Kiêng kỵ: Người tỳ vị hư hàn, đại tiện lỏng, không dùng đơn thuốc canh châu bằng đường uống.
Lương y Hữu Đức
