Trong cuốn sách Mỹ 100 nhà quân sự (2002) của M.L.Lanning, Đại tướng Võ Nguyên Giáp được xếp thứ 40. Tiêu chuẩn chọn không nhất thiết là những tướng giỏi đánh trận, mà là những nhà quân sự có ảnh hưởng thay đổi cục diện thế giới về mọi mặt (chính trị, địa lý, văn hóa, xã hội). Trong cuốn sách đó, có nêu hai nhà binh pháp bậc thầy là người Đức Clausewitz (đọc là Claodơvitz) xếp thứ 21 và Tôn Tử người Trung Quốc (xếp thứ 23).
Nhà quân sự Tôn Tử (Sun Tzu, Sun Zi, 544-496 TCN)
Tôn Tử (Sun Tzu, Sun Zi, 544-496 TCN) rất gần ta: Ta hay dùng câu Ba mươi sáu chước... từ câu tục ngữ Tam thập lục kế... được Tôn Tử sử dụng. Có điều là Tôn Tử chết đã được 2.400 năm ở bên Tàu mà ở Á châu và cả ở bên Tây, những nhà doanh nghiệp hiện đại vẫn nghiên cứu binh pháp của ông để làm ăn thành đạt. Bà Chin Ning Chu ở Mỹ, Chủ tịch Công ty Tư vấn về marketing ở châu Á đã viết một luận văn sâu sắc nghiên cứu vấn đề này: Trò chơi theo cách suy nghĩ của người châu Á. Bà cho là người phương Tây, nhất là người Mỹ “ngây thơ”, thất bại khi làm ăn với người châu Á (Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc, Đài Loan) vì không hiểu được phương pháp suy nghĩ của họ và tại sao họ lại suy nghĩ như vậy?
Muốn trả lời câu hỏi đó, phải nghiên cứu tư duy, triết học, lịch sử của 5.000 năm Trung Quốc mà văn hóa ảnh hưởng sâu đậm đến tất cả Đông Á.
Thương trường (kinh tế nói chung) được coi là chiến trường, do đó phải áp dụng binh pháp Tôn Tử và nguyên tắc vũ trụ âm dương nhất thể của Lão Tử (Tôn Tử áp dụng). Bà đưa ra những dẫn chứng cụ thể để chứng minh người Nhật, người Hàn Quốc, người Trung Quốc ngày nay đã áp dụng thành công binh pháp Tôn Tử vào quân sự, ngoại giao và kinh tế thế nào. Bí quyết thành công chủ yếu theo binh pháp Tôn Tử là mưu kế đánh lừa.
Ta xem Tam Quốc thấy Khổng Minh đánh giỏi vì có mưu mẹo lừa địch. Áp dụng vào giao lưu kinh tế, xã hội phải chăng trái với nguyên tắc Fair play (chơi thẳng thắn, chơi đẹp) của phương Tây, hay ngược với nhân nghĩa, tín nghĩa của Khổng học? Ở điểm này, lại sang lĩnh vực đạo đức học, cách suy nghĩ các dân tộc có khác nhau.
Dù sao, trong lĩnh vực quân sự, binh pháp Tôn Tử vẫn hiện đại. Lanning nhận định: “Mặc dù Tôn Tử soạn sách binh pháp cho cách đánh chính quy, nhưng do những phát triển trong thế kỷ 20, người ta cho sách ấy là cẩm nang của cách đánh du kích Mao Trạch Đông. Võ Nguyên Giáp đã nghiên cứu Tôn Tử trong chiến tranh với Mỹ ở Việt Nam. Bản dịch Tôn Tử của Griffith bán chạy như “tôm tươi”. Đề tựa cho bản dịch ấy, Hart đánh giá là về tư duy quân sự, chỉ có Clausewitz có thể sánh được với Tôn Tử, nhưng còn kém vì không sáng sủa, sâu sắc và “hiện đại” bằng Tôn Tử.
Trước Tôn Tử đã có nhiều sách viết về binh pháp, cuốn đầu tiên có từ thế kỉ II trước Công nguyên. Sau khi Tần Thủy Hoàng cho đốt hết sách (221 tr.CN), còn giữ lại được 182 cuốn binh pháp. Binh pháp của Tôn Tử là hay nhất, nhưng hiện nay cũng không đầy đủ. Tôn Tử tức Tôn Vũ cùng Ngũ Tử Tư phò vua Ngô là Phù Sai diệt nước Việt, bắt Câu Tiễn, sau đó đi ở ẩn viết tiếp cuốn binh pháp. Ông tổng kết kinh nghiệm tác chiến từ thời Xuân Thu về trước. Năm 1972, đã tìm thấy ở Sơn Đông một số thẻ tre còn lại của nguyên bản. Bản ngày nay giữ được còn 13 thiên: Kế, tác chiến, mưu công, hình thế, hư thực, quân tranh, cửu biện, hành quân, cửu địa, hỏa công, dụng gián. Tào Tháo đã thu gọn Tôn Tử binh pháp, còn Khổng Minh chép lại cuốn ấy để dạy cho vua Thục kế nghiệp Lưu Bị.
Giáo huấn của Tôn Tử dường như bình thường giản dị. Vậy mà chính vì không nắm được những nguyên tắc sơ đẳng ấy mà không biết bao nhiêu thất bại quân sự đã xảy ra. Hai nguyên tắc chủ yếu là: 1) Chuẩn bị bảo vệ thành tốt để đẩy lui bất kỳ cuộc tấn công nào. 2) Tìm mọi cách tấn công đánh bại kẻ địch. Cái khó nhất của điều này là tìm ra và thực hiện những sách lược để đánh bại địch mà không cần giao chiến thực sự. Theo Griffith, “Tôn Tử được cho là nhà chiến lược, là người biết thắng địch mà không cần giao chiến, hạ thành trì mà không cần vây, lật đổ một quốc gia mà không cần dùng đao kiếm. Chỉ dùng binh lực khi không còn cách khác. Trong khi đó, cần dùng mọi cách như: tung tin thất thiệt trong lòng địch, đút lót và gây ảnh hưởng đối các người lãnh đạo phe địch để phá hủy tinh thần, chia rẽ, làm suy yếu khả năng địch. Cần thám thính, thu thập tư liệu về tình hình địch trước khi tác chiến. Không được đánh kéo dài, tấn công phải nhanh”.
Một số câu của binh pháp Tôn Tử thường nhắc tới như: “Biết địch biết ta, trăm trận thắng cả trăm”, “Tránh mạnh, đánh yếu”, “Phòng ngự khi lực lượng không đủ, tấn công khi lực lượng dồi dào”.
Nhật Bản dịch 13 thiên của Tôn Tử vào năm 760, nhưng chắc mấy thế kỷ trước đó, từng phần đã được dịch. Ở phương Tây, mãi đến năm 1722, một giáo sĩ dòng Tên ở Bắc Kinh mới dịch và xuất bản ở Paris. Năm 1782, có in lại trong một tuyển tập, hẳn Napoléon I có đọc. Sang thế kỷ 19 mới có những bản dịch ở Nga, Đức, Anh.
Sau đây là một số luận điểm của Tôn Tử:
Điều cơ bản là chiến thắng chứ không phải là những hành binh kéo dài.
Chiến tranh cũng như ngọn lửa. Nếu chiến tranh kéo dài thì nó nguy hiểm cho những ai gây ra chiến tranh.
Nếu tướng tuy bao dung mà không có khả năng lãnh đạo, tử tế, không có khả năng lập trật tự thì binh sĩ y như những đứa trẻ được nuông chiều, sẽ trở nên vô dụng.
Hãy tiến đến như vũ bão và rút đi chớp nhoáng.
Khi nghe tiếng sét đánh mới bịt tai thì quá chậm.
Một đội quân không có điệp viên y như một người không mắt không tai.
Khi thế giới hòa bình thì người quân tử gác kiếm.
Khi mèo ở miệng hang chuột thì hàng vạn con chuột không dám liều chạy ra; khi một con hổ rình thì hàng vạn con hươu không dám chạy qua.
Khi nghe được tiếng sét thì đừng tưởng tai mình thính.
Nếu lực lượng ta gấp mười lần địch thì vây địch; nếu là năm đánh một thì tấn công địch; nếu là hai đánh một thì phân tán địch. Nếu lực lượng ngang nhau thì có thể tác chiến.
Chiến tranh cũng như lửa, nếu ai không muốn hạ vũ khí thì sẽ bị vũ khí tiêu diệt.
Tất cả nghệ thuật chiến tranh dựa vào mưu kế.
Chiến lược tốt nhất là chiến lược khiến ta thực hiện được những mục tiêu mà không cần đánh.
Theo quy luật thì tướng thắng trận là người nắm được nhiều tình hình đối phương.
Tất cả thắng lợi của cuộc hành binh nằm trong công việc chuẩn bị.
Trăm trận đánh trăm trận thắng không phải là xử lý hay nhất.
Đánh thắng kẻ địch mà không cần xông trận là cách xử lý tốt nhất.
Phải giả bộ là mình yếu, khiến cho địch huênh hoang mà thất bại.
Hãy đánh địch khi địch chưa kịp chuẩn bị, hãy xuất hiện khi địch bất ngờ.
Người có tài giải quyết những khó khăn thì giải quyết chúng trước khi chúng xuất hiện. Người có tài thắng kẻ địch thì đắc thắng trước khi mối đe dọa của địch được cụ thể hóa.
Nghệ thuật chiến tranh là thắng kẻ thù mà không cần đánh.
Khi nói với những người bình thường thì hãy nói những điều họ muốn nghe.
Tướng giỏi thắng trận trước khi tác chiến.
Biết địch và nhất là biết ta, trăm trận trăm thắng.
Khi ta bị đối phó với rất nhiều hiểm nguy, thì chính là lúc chẳng sợ một hiểm nguy nào.
Chiến tranh có một tầm quan trọng sống còn đối với quốc gia.
Biết trời, biết đất thì sẽ toàn thắng.
Nếu không biết địch, biết ta thì trận nào cũng thua.
