Đại văn hào Nga L.Tolstoi (Tôn-xtôi) rất hiện đại. Năm 2015 được coi là năm Văn học Nga. Nhân dịp này, cuối năm đã bùng nổ phong trào đọc trong toàn quốc một tác phẩm của ông dày 1.500 trang viết cách đây một thế kỷ rưỡi: cuốn Chiến tranh và hòa bình. 1.300 người tham gia đọc tác phẩm này liên tục trên TV, trên đài phát thanh, trên internet trong suốt bốn ngày và cả ở các nơi công cộng trên toàn nước Nga. Họ là: nghệ sĩ, chính khách, nhà giáo, nhà văn, phi hành gia, vận động viên thể thao và cả người vô danh... Sự kiện văn hóa-chính trị này chứng tỏ một sự thực: để huy động toàn dân đoàn kết, hợp sức vượt khó khăn, người Nga đã không dựa vào lý thuyết cao xa trừu tượng mà sử dụng lịch sử qua văn học để khơi dậy lòng yêu nước, coi tinh thần dân tộc là đòn bẩy hiệu quả nhất trong hoàn cảnh toàn cầu hóa với sự đấu tranh quyết liệt giữa các quốc gia.
Cách đây hơn 70 năm, lần đầu tiên tôi biết nhà văn Nga lớn Tolstoi là vào tuổi hai mươi, thời Pháp thuộc, đi xem phim Mỹ về Anna Karenina dựa theo tác phẩm của ông. Ấn tượng mạnh mẽ của phim đọng lại trong trí nhớ của tôi cho đến nay: tàu hỏa chạy xình xịch, bánh xe lăn ầm ầm như một định mệnh và vẻ mặt đau đớn của một thiếu phụ, với đôi mắt đẹp một cách kiêu kỳ, bí ẩn, đôi mắt sâu thẳm (diễn viên Gréta Garbo). Sau đó tôi tìm đọc tác phẩm của Tolstoi bằng tiếng Pháp, rất thán phục ông tác giả.
Mãi về sau, Hà Nội được giải phóng, tôi lại được xem phim Chiến tranh và hòa bình của Liên Xô trước khi tìm đọc tác phẩm dài mà hấp dẫn ấy.
Bá tước L.Tolstoi là nhà văn Nga nổi tiếng thế giới, tiêu biểu cho văn học Nga. Ông đã từng tham gia quân đội. Trong tập truyện Xêvatopôn, ông thể hiện lòng khâm phục tinh thần của binh lính Nga, đối lập với đầu óc hám danh của những sĩ quan quý tộc. Khoảng năm 1851, ông tìm cách thực hiện cải thiện đời sống nông nô trong trại ấp của mình. Đầu những năm 1860, T. quyết định ngừng viết, dốc sức xây dựng trường học cho con em nông dân ở ấp của mình. Ông tìm lối thoát cho sự khủng hoảng tinh thần của mình vào cuối những năm 50 ở sự gần gũi và giúp đỡ nhân dân. Việc này được phản ánh trong nhiều truyện của ông. Những năm 1860, T. sống biệt lập và viết cuốn tiểu thuyết sử thi nổi tiếng thế giới Chiến tranh và hòa bình. Tác phẩm này miêu tả cuộc chiến tranh 1812 chống quân xâm lược Napoléon I (Na-pô-lê-ông I), diễn tả nhân dân là nhân vật chính; là bức tranh hiện thực, tái hiện nước Nga những năm đầu thế kỷ 19, ghi lại cuộc đời của nhiều người quý tộc tiến bộ, sự phát sinh tư tưởng cách mạng do cao trào yêu nước thúc đẩy, tư tưởng cơ bản là tư tưởng nhân dân. Ông viết An-na Ka-rê-ni-na (Anna Karenina), nêu lên hai vấn đề: số phận người phụ nữ, tình yêu và hôn nhân; mâu thuẫn giữa địa chủ và nông dân, hay là vấn đề số phận nước Nga. T. phản ánh quá trình suy tàn của tầng lớp quý tộc và con đường hãnh tiến của giai cấp tư sản. Đầu những năm 80, ông đoạn tuyệt với giai cấp mình, phê phán kịch liệt tư tưởng quý tộc, chuyển hẳn sang lập trường nông dân gia trưởng. Tác phẩm vĩ đại nhất của Tolstoi trong những năm 90 là tiểu thuyết Phục sinh - bản án đanh thép tố cáo chế độ nông nô chuyên chế và giáo hội Nga. Do đó giáo hội Nga rút phép thông công của T. vào năm 1901. Khi cách mạng 1905 thất bại, T. viết bài luận chiến phẫn nộ: Tôi không thể im lặng! - phản đối hành hình người cách mạng. Uy danh của T. ngày càng to lớn. Trại ấp của T. trở thành nơi thăm viếng quen thuộc đối với cả nước Nga và thế giới. Trong những năm cuối đời, T. lâm vào một cơn khủng hoảng tư tưởng trầm trọng. Mộng ước về việc xóa bỏ mọi bất công, tư hữu ruộng đất, lý tưởng về thứ tự do nguyên thủy, về con người chí thiện rút cục vẫn chưa được thực hiện. Học thuyết không dùng bạo lực của T. mang tính chất nông dân gia trưởng, dựa vào lòng nhân đạo không tưởng. Thất vọng vì không thực hiện được lý tưởng của mình trong phạm vi gia đình, Tolstoi rời ấp ra đi. Trên đường ông bị cảm lạnh và chết tại một gác xép, thọ 82 tuổi. Sáng tác của Tolstoi đánh dấu đỉnh cao của chủ nghĩa hiện thực phê phán Nga và văn học thế giới.
Sau đây là một số câu thể hiện tư duy của Tolstoi:
* Trong tất cả các khoa học mà con người có thể biết, và phải biết, môn chính là khoa học sống thế nào để làm cái ác ít nhất và cái thiện nhiều nhất.
* Nói là mình có thể yêu một người suốt đời thì cũng như cho rằng là một cây nến có thể cháy suốt cuộc đời của mình.
* Vai trò sai lầm mà khoa học và nghệ thuật đảm trách trong xã hội chúng ta, bắt nguồn từ những người được gọi là văn minh - đinh ninh rằng những nhà bác học và những nghệ sĩ không thuộc một đẳng cấp có đặc quyền như những tu sĩ.
* Nghệ thuật là một hoạt động khiến cho con người có thể tác động đến những người khác bằng một số tín hiệu bên ngoài, để có thể làm nảy nở trong họ, hay làm sống lại trong họ những tình cảm của họ trước đó.
* Tất cả mọi gia đình hạnh phúc đều giống nhau; mỗi gia đình hạnh phúc lại bất hạnh theo kiểu riêng của họ.
* Hôn nhân tồn tại như ngày nay là kết quả đáng ghét của mọi thứ dối trá, hình thức tối cao của sự ích kỷ.
