Mấy chục năm sau, tôi đi chữa bệnh ở Berlin (CHDC Đức), tình cờ trong giá sách của phòng bệnh, tôi gặp lại cuốn Những điều suy nghĩ (Pensée, 1670) tiếng Pháp của Pascal. Rỗi rãi, tôi có thì giờ đọc toàn tập và suy ngẫm, hiểu thêm ít nhiều về Pascal. Ít nhiều thôi, vì đến như triết gia lỗi lạc Bergson, giải thưởng Nobel Văn học năm 1982, còn phải nói là “Những máy đo lường của chúng ta quá ngắn để ước lượng được chiều sâu tư duy của Pascal”. Pascal và Descartes đã đề ra hai hình thức tư duy mà trí thức hiện đại luôn chia sẻ.
Triết gia Pascal (1623-1662).
Hai cực tư tưởng của Pháp và có thể của con người nói chung: Descartes tìm ra một “phương pháp luận” lý tính. Đối trọng là Pascal, triết gia tôn giáo thần bí, dựa vào tâm linh mà cảm thông với cái siêu nhiên.
Bergson đánh giá hình thức tư duy của Pascal sâu đậm hơn. Trong hoàn cảnh đảo điên ở mọi lĩnh vực, kỹ trị, sự đối lập khoa học, đạo đức, sự khủng hoảng của văn minh phương Tây, ta mới thấy rõ chiều sâu của Pascal: không những văn chương lôi cuốn mà tư duy sắc bén, băn khoăn siêu hình về số phận con người trước vũ trụ và cái chết. Ông được coi là tổ sư của chủ nghĩa hiện sinh, trước cả triết gia Đan Mạch Kierkegaard (đầu thế kỷ 19).
Blaise Pascal sinh ra trong một gia đình chức sắc khá giả. Tuổi trẻ, ông đã nổi tiếng là một thần đồng khoa học, 12 tuổi đã tự tìm ra 32 tiền đề toán học của Euclide, 16 tuổi đã đưa ra định lý mới về hình chóp, 18 tuổi đã chế tạo ra chiếc máy tính đầu tiên. Về sau, ông có những phát hiện vật lý về áp suất không khí và chân không. Ông đã giao lưu ở các phòng khách thượng lưu nên hiểu rõ tâm lý xã hội. Đột nhiên, năm 31 tuổi, thoát chết trong một tai nạn xe cộ, ông giác ngộ đạo Thiên chúa. Ông theo phái Janssen (Port Royal) chống lại dòng Tên (Jesuites) quá ư chính thống và quá gắn với lý tính cùng trần tục. Ông dùng trước tác của mình để người không theo đạo thấy cái cao cả của đạo.
Tập Những điều suy nghĩ là một tác phẩm triết học và văn chương bậc thầy. Bên cạnh những vấn đề thần học, trước tác nêu một cách sinh động các vấn đề về phận người (người từ đâu ra, đi đến đâu, con người đối với vũ trụ, tại sao có thiện, ác, cái chết, có hồn không? Rồi ý nghĩa cuộc đời…), những vấn đề mà con người ở thời nào, nơi nào cũng phải đặt ra khi tách khỏi miếng cơm, lợi danh và chính trị…
Sau đây là một số suy nghĩ của Pascal:
Cảm tình và ghét bỏ làm thay đổi bộ mặt của công lý. Và luật sư được trả tiền hậu hĩnh trước khi ra tòa sẽ thấy mình biện hộ đúng hơn biết bao nhiêu.
Nếu muốn người khác nghĩ tốt về mình, thì đừng nói tới những cái tốt của mình.
Hãy cân nhắc cái được và cái mất (hãy tin là có Chúa). Nếu ta được, thì được tốt. Nếu có mất thì cũng chẳng mất gì. Vậy đừng chần chừ, cứ đánh cuộc là có Thượng đế.
Sự im lặng vĩnh cửu của những không gian vô tận kia làm cho tôi khiếp sợ.
Trái tim có những lý lẽ riêng của nó mà lý trí không hề biết.
Cần phải tự biết mình, nếu điều đó không dùng để tìm ra chân lý thì ít nhất cũng giúp ta điều chỉnh cuộc sống.
Khi ta bắt gặp một văn phong tự nhiên, ta hết sức ngạc nhiên và thích thú, vì ta đã chờ đợi một tác giả mà lại thấy một con người.
Trong tập Suy nghĩ, có một số luận điểm nổi tiếng:
Luận điểm Hai vô cực (Les deuxinfinis): con người làm sao mà hiểu được khoa học bằng lý tính và khoa học. Con người bồng bềnh giữa hai vô cực. So với mặt trời, các tinh tú, vũ trụ, con người chưa được là hạt bụi; óc tưởng tượng không quan niệm nổi cái “vô cực lớn” như thế nào, cũng như cái vô cực nhỏ (con mọt, chân của nó, máu của nó, nguyên tử nhỏ như thế nào...). Ngẫm hai vực thẳm ấy mà khiếp sợ. “Vì, rốt cuộc, người là gì trong thiên nhiên? Một hư vô đối với vô cực, một điểm giữa không có gì và tất cả. Người không tài nào hiểu nổi những đầu nút? Mục đích và nguyên tắc của sự vật ẩn giấu vững chắc trong một sự bí mật không thể khám phá được”.
Luận điểm Cây sậy biết nghĩ (Le roseaupensant): con người là sinh vật cơ cực về hồn và xác, nhưng lại vĩ đại. “Con người chỉ là một cây sậy, sinh vật yếu nhất trong tự nhiên, nhưng đó là cây sậy biết nghĩ. Vũ trụ không cần huy động toàn lực để bóp chết nó: một chút hơi, một giọt nước cũng đủ giết chết nó. Nhưng ngay cả khi vũ trụ bóp chết nó, con người vẫn cao cả hơn cái giết chết nó, vì nó biết là nó chết, và nó biết cái mà vũ trụ hơn nó, còn vũ trụ thì không biết gì về điều đó”.
Luận điểm Sự đánh cuộc (Le pari): lý tính không thể chứng minh là có Thượng đế, có đời sống bất tử được hay không. Trong khi lưỡng lự nên đánh cuộc là có Thượng đế, có linh hồn bất tử, vì nếu thua cuộc thì chỉ mất một cuộc đời trần gian ngắn ngủi và khổ sở, nếu được thì được cả Thiên đường vĩnh cửu.
Luận điểm Giải trí (Divertissement): do bản chất con người luôn luôn đau khổ hoặc buồn chán... Dù đau khổ đến đâu, dù bị tang tóc..., cứ giải trí lăng nhăng là khuây khỏa chốc lát. Giải trí để quên nghĩ đến mình, đến cái cơ cực của thân phận con người, tất cả hoạt động của con người đều có ý nghĩa ấy.
