Nhà văn Mỹ lỗi lạc Hemingway đã đánh giá tác phẩm ấy như sau: “Tất cả văn học Mỹ hiện đại đều xuất phát từ một cuốn sách của Mark Twain tên là Hackơnbery Phin. Đó là tác phẩm hay nhất của chúng ta. Tất cả những trước tác ở Mỹ đều từ đó mà ra. Trước đó không có gì. Từ sau đó, không có gì cho đến nay hay bằng”.
Mark Twain (Tuên, 1835-1910)
Cuốn tiểu thuyết xuất bản năm 1884 làm sống lại thời kỳ Mỹ còn là đất thuộc địa của Anh, chưa độc lập. Tác giả chọn khung cảnh lưu vực hai con sông nhánh Missouri và Ohio với cuộc sống bạo lực của dân tứ chiếng trong các phố xá tồi tàn mới xuất hiện. Câu chuyện kể về chú bé Huck Finn tiêu biểu cho thiếu niên thời ấy. Bố cậu là một người thiếu nhân phẩm, rượu chè. Chú bị bỏ rơi, tuy được một số người tốt bụng nuôi dạy. Chú cùng bạn Tom Sawyer tìm ra của cải do bọn cướp cất giấu. Bố đánh hơi biết, bắt chú đến ở một lều hoang bên sông để tính đường nã của. Huck trốn được lên đảo hoang giữa sông, gặp Jim, một thanh niên nô lệ da đen cũng đương đi trốn. Câu chuyện của họ trôi theo dòng sông, trên một cái mảng, với những cuộc đột nhập vào những khu dân cư hai bên bờ. Áng văn cổ điển Mỹ này miêu tả các mùi vị, tiếng động, các thổ ngữ và nhịp sống trên sông. Những cuộc gặp gỡ của Huck và Jim với những diễn viên gánh hát lang thang, bọn bịp bợm, trộm cắp, lũ người hành hạ dân da đen, bọn quý tộc miền Nam, là những đòn đả kích vào một xã hội thối nát, vô luân, với những đầu óc nghèo nàn. Qua Jim và qua kinh nghiệm bản thân mình, Huck học được rất nhiều về nhân phẩm. Jim lại bị bắt lại, nhưng Huck lại cứu Jim thoát. Câu chuyện kết thúc với một viễn cảnh buồn buồn: Huck sẽ phải trở lại trường đi học, nhưng vẫn mơ ước đến sống với người da đỏ. Tác giả lên án nền đạo đức mù quáng của một xã hội chủ trương bảo tồn chế độ nô lệ đang tan rã.
Cũng như truyện Du ký của Gulliver do tác giả Anh Swift viết, tác phẩm của Twain đồng thời là để tiêu khiển và cũng để chế giễu nhân loại điên rồ và nhỏ nhen. Có điều khác là Swift thì cay độc và trắng trợn, còn trong cái cười cợt của Twain vẫn còn lắng cái ưu buồn của một tâm hồn vẫn còn tin vào lý tưởng, ngay cả trong những tác phẩm cuối đời rất bi quan.
*
* *
Có thể coi Những cuộc phiêu lưu của Hackơnbery Phin là phần tiếp cuốn tiểu thuyết Những cuộc phiêu lưu của Tom Sawyer (1876), viết trước đó 8 năm. Tom, bạn của Huck là một cậu bé sắc sảo, có cá tính, tinh nghịch. Cậu sống với bà cô Polly (Poly) trong một xã hội công thức cũng được mà sống lêu têu với cậu bé vô gia cư Huck Finn cũng hợp. Một đêm sáng trăng, chúng rủ nhau ra nghĩa địa để chữa chai chân bằng một con mèo chết. Tình cờ, chúng được chứng kiến một tên lưu manh là Joe giết người. Nhưng một người là Potter lại bị kết án oan. Hai em bé sợ Joe, không dám nói thật, trốn đi ở một hòn đảo; chúng qua mấy ngày hút thuốc lá và nói tục. Khi chúng về thành phố thì mọi người tưởng chúng đã chết, đang đọc điếu tang khen ngợi chúng. Ở phiên tòa xử Potter, Tom nói lên sự thật để minh oan cho Potter, Joe trốn thoát. Về sau, Tom và người yêu lạc vào trong động, nơi tên sát nhân Joe ẩn náu. Tom cùng người yêu trốn thoát và sau lộn lại tìm được kho vàng Joe chôn ở đó.
Mark Twain là bút danh của Samuel L.Clemenns. “Mark Twain” là từ chuyên môn của những người lái tàu thủy trên sông Mississippi, có nghĩa là “Hai sải = 4m”, độ sâu an toàn cho tàu đi được. Ông làm thợ in, hoa tiêu trên sông Mississippi, lính, thợ mỏ, người tìm mỏ, nhà báo. Tác phẩm đầu tiên nổi tiếng của ông là Con ếch nhảy trứ danh của hạt Calavarax (1865), một câu chuyện cổ được viết lại một cách châm biếm. Hai cuốn truyện phiêu lưu về Tom Sawyer (1876) và Huck Finn (1885) là những tác phẩm hầu như thanh thiếu niên nước nào cũng biết, gợi lại thời thanh thiếu niên gian khổ của tác giả. Những người ngây thơ ở nước ngoài (1869) là một tập du ký trào phúng. Sau khi chuyển sang ở tại miền Đông (1867), Twain viết nhiều tác phẩm trào phúng phê phán xã hội. Cuốn tiểu thuyết Thời đại hoàng kim (1873) phân tích quá trình công nghiệp hóa và ảnh hưởng của nó đến con người, ông phê phán xã hội Mỹ, những năm tranh nhau làm giàu ở Mỹ cuối thế kỷ 19. Khi cao tuổi, Twain cũng phê phán sâu sắc hơn những sai trái của thời đại, lên án nền độc tài của Sa hoàng, tính chất vô nhân đạo của thực dân ở Cônggô, chiến tranh đế quốc ăn cướp, chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, đầu cơ, tôn giáo giả đạo đức... Twain thích cười và rỡn, nhưng mỗi câu chuyện của ông là một tấn bi kịch. Ông còn mở đường cho chủ nghĩa tự nhiên trong văn học.
Sau đây là một số suy nghĩ của Mark Twain:
- Tìm ra châu Mỹ quả thật là một điều tuyệt diệu, nhưng có thể tuyệt diệu hơn nếu chỉ đi lướt bên cạnh nó.
- Chúng ta hãy cố gắng sống thế nào để đến khi nhắm mắt xuôi tay thì chính phu đào huyệt cũng rớt nước mắt khi chôn ta.
- Sự thật là cái quý nhất mà ta có thể có được, vậy thì ta đừng phung phí nó.
- Là người đạo đức quả là đẹp, nhưng dạy đạo đức kẻ khác còn đẹp hơn... và dễ biết bao!
- Can đảm có nghĩa là chống lại nỗi sợ, làm chủ nỗi sợ chứ không phải không sợ.
- Một trong những chứng cớ về linh hồn bất tử là có hàng tỷ người tin vào cái đó, họ cũng đã từng tin là quả đất dẹt chứ không phải tròn.
- Đừng bao giờ tìm cách làm cho người khác tin bất cứ cái gì; nếu ta không tìm cách làm như vậy thì thế nào ta cũng tìm được một người thay ta.
- Người ta không thể bỏ một thói quen bằng cách ném nó qua của sổ; cần phải cho nó xuống từng bậc thang một.
- Cai thuốc lá là điều dễ nhất. Tôi biết cai là thế nào. Tôi đã cai đến năm chục lần.
- Cái giường là nơi nguy hiểm nhất thế giới, 99% con người chết ở đó.
- Có ba thứ mà đàn bà có thể thực hiện với tay không: một cái mũ, một món salade, một cuộc cãi lộn với chồng.
- Tên của nhà sáng chế lớn nhất: ngẫu nhiên.
- Một tác phẩm cổ điển là một cuốn sách mà ai cũng đã từng đọc, mà thực ra chẳng ai muốn đọc.
- Sự thực vượt qua hư cấu, vì hư cấu thì cần chứa đựng cái gì có vẻ thật, nhưng không phải sự thật.
- Có những bạn tốt, những quyển sách hay và lương tâm ngái ngủ, đó là bí quyết của hạnh phúc.
- Kẻ nào đã mở một nhà tù thì phải hiểu là sẽ không bao giờ đóng nó lại.
- Một điều nói dối có thể đi vòng quanh thế giới trong khoảng khắc mà sự thật xỏ giày.
