Sau những tháng ngày mang nặng đẻ đau, người mẹ nào cũng mong giây phút ôm con vào lòng, lắng nghe tiếng khóc đầu đời và bắt đầu hành trình nuôi con bằng sữa mẹ – dòng sữa ngọt ngào nhất, kết nối mẹ và bé bằng tình yêu thương bản năng. Nhưng với không ít bà mẹ, niềm hạnh phúc ấy lại xen lẫn lo âu, khi dòng sữa mong chờ lại về ít ỏi, bé bú không no, mẹ day dứt, tự trách bản thân "mình không đủ sữa nuôi con".
Hai hormone chính chi phối quá trình tiết sữa là prolactin và oxytocin. Khi bé bú hoặc mẹ vắt sữa, đầu vú được kích thích, tín hiệu sẽ truyền lên tuyến yên, thúc đẩy sản xuất hai hormone này.
Câu chuyện của chị Minh (30 tuổi, Hà Nội) cũng giống như hàng ngàn bà mẹ khác: sau sinh vài tuần, chị loay hoay giữa những cữ bú, những đêm thức trắng, và nỗi sợ hãi khi nhìn bình sữa chỉ vơi đi từng giọt. Càng lo, sữa càng ít. Càng ít, chị càng căng thẳng. Một vòng luẩn quẩn bắt đầu hình thành – mà chính căng thẳng lại là nguyên nhân khiến sữa về chậm hơn.
Hiểu đúng về "ít sữa" và vai trò của hormone
Trong những ngày đầu sau sinh, cơ thể người mẹ trải qua một sự thay đổi sinh lý mạnh mẽ. Hai hormone chính chi phối quá trình tiết sữa là prolactin và oxytocin. Prolactin giúp tuyến vú sản xuất sữa, còn oxytocin chịu trách nhiệm co bóp các nang sữa để sữa chảy ra ngoài. Khi bé bú hoặc mẹ vắt sữa, đầu vú được kích thích, tín hiệu sẽ truyền lên tuyến yên, thúc đẩy sản xuất hai hormone này.
Tuy nhiên, chính stress và căng thẳng có thể làm gián đoạn cơ chế đó. Khi người mẹ lo lắng, cơ thể tiết ra cortisol – hormone của phản ứng "chiến hay chạy" (fight or flight). Cortisol khiến các mạch máu co lại, làm giảm phản xạ phóng sữa, và ức chế hoạt động của oxytocin. Mẹ vẫn sản xuất sữa, nhưng sữa không "chảy ra" được. Nhiều mẹ nhầm tưởng rằng mình bị mất sữa, trong khi thực tế sữa chỉ bị "tắc nghẽn" do stress.
Không chỉ vậy, mất ngủ kéo dài, áp lực chăm con, thay đổi hormone sau sinh (đặc biệt là giảm estrogen và progesterone đột ngột), cùng cảm giác cô đơn hoặc thiếu hỗ trợ từ gia đình, đều góp phần khiến mẹ căng thẳng hơn. Tất cả những yếu tố đó tạo nên một chuỗi phản ứng tâm – sinh lý ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình tiết sữa.
Khi tâm lý và kỹ thuật nuôi con "chưa khớp nhịp"
Một trong những sai lầm phổ biến là cho bú không thường xuyên hoặc sai tư thế, khiến tuyến sữa không nhận đủ tín hiệu kích thích. Việc bú mẹ ít, hoặc mẹ quá lo lắng nên cho bé bú thêm sữa công thức, khiến tuyến vú hiểu rằng nhu cầu sữa giảm, từ đó sản xuất ít hơn. Về mặt sinh lý, sữa mẹ được sản xuất theo quy luật "cung – cầu": bé bú càng nhiều, mẹ càng tiết nhiều sữa.
Mặt khác, không ít mẹ sau sinh kiêng khem quá mức: sợ mập, sợ mất dáng, nên ăn ít, bỏ qua các nhóm thực phẩm giàu năng lượng và protein. Hậu quả là cơ thể thiếu nguyên liệu để tạo sữa. Cộng thêm việc thức đêm, mệt mỏi, thiếu ngủ – sữa càng ít đi. Một số thuốc (như thuốc tránh thai có estrogen mạnh hoặc thuốc co mạch) cũng có thể ảnh hưởng đến tiết sữa, nhưng ít được các mẹ lưu ý.
Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng tốt nhất cho trẻ nhỏ.
Ngoài ra, một vấn đề tâm lý thường gặp là so sánh bản thân với người khác. Nhiều mẹ thấy bạn bè "sữa tràn tủ lạnh", còn mình vắt mãi chỉ được vài chục ml liền nghĩ "mình yếu, kém". Cảm giác tự ti và áp lực vô hình ấy càng khiến căng thẳng tăng lên, kéo theo phản xạ tiết sữa bị ức chế hơn nữa.
Giảm stress – bước đầu để sữa về nhiều hơn
Cách quan trọng nhất để "phá vỡ vòng luẩn quẩn ít sữa – căng thẳng" là học cách thư giãn. Mẹ hãy tin rằng, sữa mẹ là dòng chảy tự nhiên, chỉ cần tạo điều kiện thuận lợi, cơ thể sẽ tự điều chỉnh.
Khi cho con bú, mẹ nên chọn tư thế thoải mái, có thể tựa lưng, kê gối đỡ tay, giữ bé áp sát vào ngực. Trước khi bú, mẹ có thể hít thở sâu, massage nhẹ vùng vai, cổ và ngực để kích thích oxytocin. Không gian yên tĩnh, ánh sáng dịu, một bản nhạc nhẹ, hay chỉ đơn giản là ngắm nhìn con bú cũng giúp sữa về dễ dàng hơn.
Da kề da (skin-to-skin) là một biện pháp đơn giản nhưng hiệu quả: đặt bé nằm trên ngực trần của mẹ giúp tăng tiết oxytocin, làm ấm cơ thể bé, ổn định nhịp tim và hơi thở, đồng thời giúp bé bú tốt hơn. Đây là phương pháp được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến khích thực hiện ngay sau sinh và trong những tuần đầu đời.
Điều không thể thiếu là sự hỗ trợ của gia đình. Khi người chồng và người thân chia sẻ việc nhà, chăm con, để mẹ có thời gian nghỉ ngơi, tâm lý người mẹ sẽ nhẹ nhõm hơn rất nhiều. Một cái ôm, một lời động viên "em đang làm rất tốt", đôi khi có giá trị hơn bất kỳ loại thuốc lợi sữa nào.
Nếu tình trạng stress kéo dài, kèm biểu hiện buồn bã, mất ngủ, chán ăn, mệt mỏi, mẹ cần trao đổi với bác sĩ. Việc tư vấn tâm lý hoặc điều trị trầm cảm sau sinh sớm không chỉ giúp mẹ khỏe mạnh hơn mà còn là cách gián tiếp giúp duy trì nguồn sữa cho con.
Dinh dưỡng – nền tảng cho nguồn sữa dồi dào
Theo khuyến nghị của Viện Dinh dưỡng Quốc gia, phụ nữ cho con bú cần thêm khoảng 500 kcal mỗi ngày so với trước khi mang thai. Chế độ ăn nên đa dạng, cân đối đủ bốn nhóm thực phẩm: chất bột đường, đạm, béo, vitamin và khoáng chất.
Mỗi ngày, mẹ nên có từ 5 – 6 bữa ăn nhỏ, gồm 3 bữa chính và 2 – 3 bữa phụ. Thực đơn nên phong phú: cơm, cháo, thịt nạc, cá, trứng, đậu đỗ, rau xanh, hoa quả tươi và sữa. Các thực phẩm giàu omega-3 như cá hồi, cá trích, hạt óc chó, rất tốt cho sự phát triển não bộ của bé và giúp mẹ cải thiện tâm trạng.
Uống đủ nước là điều quan trọng, trung bình từ 2 đến 2,5 lít mỗi ngày. Nên uống từng ngụm nhỏ trong ngày, đặc biệt trước và sau khi cho bú. Tránh đồ uống có cồn, cà phê đặc hoặc nước ngọt có gas vì có thể ảnh hưởng đến sữa.
Về món ăn, dân gian có nhiều kinh nghiệm giúp lợi sữa như cháo móng giò đu đủ xanh, canh cá chép nấu thì là, gạo lứt rang, nước lá đinh lăng… Một số nghiên cứu gần đây cho thấy các món ăn này chứa nhiều protein, lipid và các chất kích thích nhẹ sự co bóp của tuyến sữa. Tuy nhiên, cần sử dụng điều độ, tránh lạm dụng vì dễ gây tăng cân hoặc rối loạn tiêu hóa.
Bên cạnh đó, mẹ nên vận động nhẹ nhàng: đi bộ, tập yoga sau sinh, giãn cơ hoặc thực hành thiền 5–10 phút mỗi ngày. Hoạt động thể chất giúp lưu thông máu, giải tỏa căng thẳng và kích thích hệ nội tiết, giúp hormone prolactin và oxytocin hoạt động hiệu quả hơn.
Khi cần, hãy tìm đến sự giúp đỡ của chuyên gia
Nhiều mẹ thường chịu đựng trong im lặng, tự xoay sở với tình trạng ít sữa mà không biết rằng các trung tâm tư vấn nuôi con bằng sữa mẹ tại bệnh viện và Viện Dinh dưỡng luôn có thể hỗ trợ. Các chuyên gia sẽ giúp mẹ kiểm tra tư thế cho bú, đánh giá phản xạ bú của bé, hướng dẫn cách vắt sữa, bảo quản sữa, hoặc gợi ý chế độ ăn phù hợp.
Nếu mẹ gặp vấn đề về sức khỏe như viêm tuyến vú, tắc tia sữa, hay rối loạn nội tiết, cần khám và điều trị sớm. Với sự hỗ trợ y tế và tư vấn đúng cách, đa số các trường hợp "ít sữa" đều có thể cải thiện rõ rệt sau 1–2 tuần.
Sữa mẹ không chỉ là nguồn dinh dưỡng hoàn hảo nhất cho con mà còn là biểu tượng của sự gắn kết, kiên nhẫn và tình yêu thương vô điều kiện. Việc ít sữa trong giai đoạn đầu là hiện tượng bình thường, không phải lỗi của mẹ. Hiểu đúng cơ chế sinh lý, chăm sóc dinh dưỡng đầy đủ, nghỉ ngơi hợp lý và giữ tinh thần thoải mái là chìa khóa giúp nguồn sữa dồi dào trở lại.
Hãy tin tưởng vào cơ thể mình. Bởi người mẹ không chỉ trao cho con dòng sữa, mà còn truyền cả hơi ấm, tình yêu và niềm tin.
