Can thiệp cải thiện tình trạng dinh dưỡng và giảm suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ em vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi

Trước thực trạng này, các chương trình can thiệp dinh dưỡng đang được tăng tốc triển khai, song để đạt hiệu quả bền vững cần sự vào cuộc đồng bộ từ nhiều ngành, nhiều cấp và chính người dân.

TS.BS Huỳnh Nam Phương, Trưởng Phòng Quản lý khoa học - Viện Dinh dưỡng, tình trạng suy dinh dưỡng (SDD) thấp còi ở trẻ em vùng dân tộc thiểu số và miền núi hiện vẫn đáng lo ngại. "Tỷ lệ thấp còi ở nhóm này lên đến 32–35%, gần gấp đôi trung bình cả nước (theo Tổng điều tra Dinh dưỡng toàn quốc 2019–2020). Đây là con số cảnh báo về sự chênh lệch trong cơ hội phát triển giữa các nhóm dân cư", vị chuyên gia nhận định.

Nguyên nhân dẫn đến tỷ lệ thấp còi cao chủ yếu xuất phát từ khẩu phần ăn nghèo vi chất, thiếu đa dạng thực phẩm; Tập quán nuôi dưỡng không phù hợp như cho ăn bổ sung sớm, ít đạm động vật, hoặc kiêng cữ quá mức; Chăm sóc sức khỏe kém, tỷ lệ nhiễm khuẩn cao như tiêu chảy, hô hấp; Trình độ học vấn và điều kiện kinh tế - xã hội thấp, thiếu tiếp cận dịch vụ y tế và giáo dục dinh dưỡng, điều kiện vệ sinh và nước sạch chưa đảm bảo.

Ở nhiều bản làng vùng sâu, thực đơn hàng ngày của trẻ chỉ là cơm trắng, rau rừng và một chút muối. Thịt, cá, trứng… vẫn còn là thực phẩm "xa xỉ" hoặc bị kiêng kỵ vì quan niệm sai lệch.

Can thiệp đa tầng và tiếp cận cộng đồng

Để đối phó với thực trạng này, Bộ Y tế, các tổ chức quốc tế và chính quyền địa phương đã và đang triển khai nhiều hình thức can thiệp dinh dưỡng, như:

• Bổ sung vi chất: Vitamin A, sắt/folate, kẽm cho trẻ và phụ nữ mang thai; tẩy giun định kỳ; phân phát gói vi chất cho trẻ có nguy cơ cao.

• Điều trị suy dinh dưỡng cấp tính bằng thực phẩm điều trị đặc biệt (RUTF).

• Theo dõi tăng trưởng định kỳ, phát hiện sớm tình trạng suy dinh dưỡng.

• Truyền thông thay đổi hành vi, khuyến khích nuôi con bằng sữa mẹ, cho trẻ ăn bổ sung đúng thời điểm và đủ chất.

• Mô hình cộng đồng như "Câu lạc bộ dinh dưỡng", "Chăm sóc dinh dưỡng 1.000 ngày đầu đời" giúp tư vấn sát với từng hộ gia đình.

• Tăng cường năng lực cho nhân viên y tế thôn bản – người gần gũi và hiểu tập tục địa phương nhất.

Giảm thấp còi: Cần can thiệp từ sớm và nhiều hướng

Theo Tạp chí Lancet năm 2028 đã tổng kết các can thiệp dinh dưỡng có thể góp phần giảm ½ tỷ lệ SDD thấp còi nếu độ bao phủ trên 90%

- Phụ nữ mang thai: Bổ sung đa vi chất, bổ sung canxi nếu khẩu phần thiếu, bổ sung protein cân bằng, sử dụng muốn iot

- Trẻ nhỏ: khuyến khích NCBSM và ăn bổ sung hợp lý

- Vi chất cho trẻ nhỏ: Vitamin A, kẽm dự phòng

- SDD cấp tính: Bổ sung cho SDD vừa và điều trị cho SDD nặng

"Các tác động giảm SDD thấp còi mạnh nhất là vào giai đoạn bà mẹ mang thai và giai đoạn ăn bổ sung của trẻ", TS.BS Phương nhấn mạnh.

Nhiều nghiên cứu và đánh giá tại Việt Nam cho thấy việc truyền thông thay đổi hành vi nuôi dưỡng và chăm sóc trẻ nhỏ là hiệu quả lâu dài nhất, đặc biệt khi được lồng ghép tại cộng đồng. Ngoài ra, bổ sung đa vi chất dinh dưỡng (sắt, kẽm, vitamin A...) giúp cải thiện tăng trưởng chiều cao và miễn dịch. Hỗ trợ thực phẩm bổ sung tại một số địa phương đã giúp giảm suy dinh dưỡng cấp tính và cải thiện thói quen ăn uống.

Can thiệp hiệu quả nhất là can thiệp tích hợp đa thành phần, chứ không đơn lẻ. Muốn giảm sâu và bền vững, cần có các can thiệp liên ngành từ nông nghiệp (tạo nguồn thực phẩm, sinh kế), an sinh xã hội và giáo dục, nước sạch và vệ sinh.

Quan niệm sai lệch – Rào cản vô hình

Một số tập tục truyền thống và quan niệm sai lầm trong nuôi con của người dân tộc thiểu số đang khiến nhiều trẻ em không nhận được đủ dưỡng chất trong "giai đoạn vàng", chẳng hạn như:

• Không cho trẻ ăn dặm trước 8–9 tháng hoặc cho ăn dặm quá sớm trước 4 tháng tuổi.

• Kiêng thịt, cá, trứng với quan niệm "hôi", "nóng".

• Mẹ sau sinh ăn quá đơn điệu, chỉ cơm với muối, khiến chất lượng sữa kém.

• Cai sữa sớm hoặc ngược lại, chỉ bú mẹ đến 1–2 tuổi rồi ăn cơm như người lớn.

"Những quan niệm này nếu không được tư vấn, điều chỉnh sẽ tạo ra vòng luẩn quẩn suy dinh dưỡng kéo dài, không chỉ ảnh hưởng đến phát triển thể chất mà còn cả khả năng học tập và tương lai của trẻ", TS. BS Phương khẳng định.

Giải pháp cấp thiết – Không chỉ là chuyện bữa ăn

TS.BS Phương cho rằng, để cải thiện tình trạng suy dinh dưỡng thấp còi, cần một chiến lược can thiệp đa tầng, tích hợp giữa y tế, giáo dục, nông nghiệp và an sinh xã hội. Trong ngắn hạn, cần bổ sung vi chất thiết yếu (đặc biệt là kẽm, sắt, vitamin A); Tăng cường tư vấn ăn bổ sung đầy đủ, đúng thời điểm; Điều trị sớm nhiễm khuẩn, cải thiện nước sạch – vệ sinh.

Trong dài hạn, cần cải thiện bữa ăn gia đình bằng thực phẩm tự cung đa dạng; Giáo dục dinh dưỡng từ trường học, phụ nữ mang thai; Lồng ghép dinh dưỡng vào chương trình phát triển nông thôn, giảm nghèo.

Giảm suy dinh dưỡng thấp còi ở trẻ em vùng dân tộc thiểu số không chỉ là nhiệm vụ của ngành y tế, mà là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Đó không đơn thuần là chuyện cái bụng no hay cái bát cháo đầy, mà là hành trình nuôi dưỡng một thế hệ khỏe mạnh, đủ sức bước ra khỏi đói nghèo, lạc hậu.

Và hành trình đó cần bắt đầu từ những thay đổi nhỏ nhất – từ thói quen trong căn bếp của mỗi gia đình đến chính sách quốc gia hướng đến công bằng dinh dưỡng cho mọi đứa trẻ, dù chúng sinh ra ở bản làng xa xôi hay nơi phố thị. Bởi chỉ khi cái đói, cái thiếu không còn là mặc định của vùng cao, thì tương lai của trẻ em nơi đây mới thật sự được viết lại.