Căn nhà nhỏ của tôi

Nhà của những gia đình nông dân đồng bằng Bắc Bộ thường rất giống nhau. Dù tường đất mái gianh hay tường xây mái ngói hoặc nhà bê tông mái bằng thì cũng thường chỉ có ba gian. Ca dao xưa: Ba gian nhà rạ loà xoà. Rồi Nguyễn Bính: Ba gian đầy cả ba gian nắng chiều. Tôi thuở oắt con cũng: “Ba gian nhà nhỏ - Đầy tiếng võng kêu”…Trong ba gian nhà ấy, gian giữa là quan trọng nhất. Đó là gian thờ tổ tiên, cũng là gian dùng để đối ngoại. Tất cả những gì sang trọng nhất của cả gia đình, thậm chí của cả dòng họ đều được “trưng” ra ở đây: Bảng gia đình vẻ vang. Bằng Tổ quốc ghi công. Rồi Giấy khen, Bằng khen, Huân chương, Huy chương…Rồi hoành phi, câu đối. Rồi tủ chè. Tủ gương. Sau ô kính tủ là những bộ cốc pha lê, những vỏ chai rượu Tây được sưu tầm ở rất nhiều nơi. Vỏ chai cũng thành vật trang trí. Bởi đó là những đồ ngoại đắt tiền. Trông rõ ra là một gia đình giàu có, vương giả. Nhưng đó là cái giàu ảo, cái sang ảo, chỉ phô ra, khoe với thiên hạ. Còn đời sống thực của cả gia đình lại chìm khuất ở gian bên. Đó là gian buồng quanh năm tối mò. Ở đấy lỉnh kỉnh những âu muối, lọ mắm, rồi chum khoai, vại gạo, rồi những tấm áo tã, vắt trên cây sào treo bên tường. Mùi ẩm mốc. Mùi của trăm thứ lưu cữu. Chịu không thể phân biệt được một cách rạch ròi. Chỉ biết nó là mùi của sự sống. Tết đến cũng thế. Tết ở ngoài sân, ở gian ngoài, chứ nơi này thì quanh năm vẫn thế.

Nhà của những gia đình nông dân đồng bằng Bắc Bộ thường rất giống nhau. Dù tường đất mái gianh hay tường xây mái ngói hoặc nhà bê tông mái bằng thì cũng thường chỉ có ba gian...

Căn nhà tôi cũng vậy. Thuở xưa là ba gian nhà mái rạ. Nó cũng hao hao như nhà anh Pha, chị Dậu. Năm 1972,  bố mẹ tôi mới dựng được thành nhà ngói ba gian. Căn nhà chỉ xây bằng mỗi một bao xi măng trộn với vôi cát. Vậy mà không hiểu sao, nó vẫn tồn tại được đến bây giờ.

Ngày x­ưa, khi tôi còn là một cậu bé, những ngày Tết rậm rịch lắm. Cả nhà chuẩn bị lá dong, gạo nếp trư­ớc đó đến mấy ngày. Rồi gói bánh, luộc bánh, thức suốt đêm, chờ ăn miếng bánh chư­ng đầu tiên. Giây phút ấy sư­ớng lắm. Ng­ười bận nhất nhà vào dịp Tết là mẹ tôi. Như có lần, tôi cũng đã kể khi trả lời một bạn đọc. Chiều 29 Tết, mẹ tôi th­ường pha một thùng n­ước vôi, buộc túm ngọn chổi rơm lại, rồi bảo tôi ra quét vào các gốc cây. Tôi rất ngạc nhiên. Mẹ tôi bảo: “Để sắm áo mới cho cây cối. Ngày Tết, mình mặc áo mới thì cây cối nó cũng đ­ược mặc áo mới chứ!”. Thế là tôi ra v­ườn, lọ mọ quét nư­ớc vôi lên từng gốc cây. Cây bư­ởi. Cây dừa. Cây cau. Cây na. Cây mít... Sáng mồng Một, đúng là ngày đầu năm mới, n­ước vôi khô, cả khu vư­ờn nhà tôi sáng rực lên, tưng bừng trong màu trắng đồng phục của cây cối. Bữa cỗ Tân xuân, mẹ tôi cũng lại xẻ thức ăn ra, chia làm nhiều phần, phần nào cũng có đầy đủ các món, xôi, chè, thịt, miến, d­ưa hành... rồi bảo tôi cho gà, lợn, chó, mèo cùng ăn. Ngư­ời ăn món gì thì những con vật nuôi trong nhà cũng đ­ược ăn những thứ ấy. Mẹ tôi bảo: “Mình có Tết, chúng nó cũng phải có Tết chứ!”. Một tối, mẹ tôi bảo tôi mang đèn ra vườn hái trầu, nhớ vặn to ngọn đèn, để cây trầu nhận ra chủ, không phải là kẻ trộm. Trước khi hái, phải nói: “Trẩu trẩu trầu trầu. Mày làm chúa tao. Tao làm chúa mày. Tao không hái ngày. Thì tao hái đêm. Tỉnh dậy cho tao hái”. Mẹ tôi bảo, ngày xưa, mẹ tôi hái trầu đêm, bà tôi cũng dặn thế. Không nói như vậy, giàn trầu sẽ lụi. Tôi chẳng biết đấy có phải là câu ca dao không, hay chỉ là câu vè mẹ tôi chợt nghĩ ra để dạy tôi thôi. Khi bà ngoại tôi mất, mẹ tôi xé chiếc khăn tang ra thành hàng trăm mảnh nhỏ: “Con hãy ra đeo tang cho cây cối đi, không cây nó héo lụi mất. Bà mất rồi. Con thấy cây cối nó có buồn không?”. Thế là tôi lại ra vườn, lụi cụi đeo tang cho từng cây trầu, cây cau, cây na... Cả khu vườn nhà tôi cũng lại trắng xoá màu tang. Trong con mắt tôi, cây cối, trâu bò, gà lợn, chó mèo cũng có niềm vui, nỗi buồn nh­ư những con ngư­ời. Tình cảm ấy, tôi tiếp nhận được từ mẹ. Tiếp nhận rất tự nhiên và nói ra cũng rất tự nhiên. Lúc ấy, tôi hoàn toàn không biết đó là thủ pháp nhân hoá ở trong nghệ thuật. Mẹ tôi cũng không có ý định dạy tôi làm nghệ thuật. Vì bà chưa từng được cắp sách đến lớp ngày nào. Mãi sau này, tôi mới hiểu mẹ tôi. Đó là khi các anh chị tôi có con. Mẹ tôi dặn: “Chúng mày phải dạy trẻ con yêu thiên nhiên, yêu cây cối và các con vật trong nhà. Một đứa trẻ bẻ ngọn cây non mới trồng, bắn chết con chim đang bay, hay phang gãy chân con gà, con chó thì rồi sau này lớn lên, chúng nó cũng sẽ làm điều ác đối với con người...”.

Mấy chục năm qua rồi, những bài học đầu đời ấy của mẹ tôi đối với tôi vẫn rất thấm thía. Năm nay, mẹ tôi đã 97 tuổi, như­ng bà cụ vẫn ở quê với cây cối, vư­ờn tư­ợc, lợn gà, sống bằng tiền trợ cấp của con cái, chủ yếu là tôi và anh cả tôi. Các con đều có nhà cao cửa rộng ở thành phố cả. Nh­ưng mẹ tôi không ra ở phố. Bà cụ không chịu nổi sự ồn ào, phồn tạp của phố phư­ờng. Cụ bảo: “Tao sinh ra ở đây, sống ở đây thì cũng chết ở đây thôi”. Mẹ tôi không ra phố, mà mấy anh em tôi cũng không thể về ở quê đư­ợc nên bà chị gái tôi phải trụ lại ở quê để chăm sóc mẹ già. Dù bận bịu công việc đến đâu, tháng nào tôi cũng về quê. Rồi Tết nào cũng về. Có lần, chiều 29 Tết tôi về, thấy cây cối trong khu vườn nhà tôi đã trắng xoá một màu đồng phục Tết như­ năm nảo năm nào. Tôi ngạc nhiên quá, vì nhà tôi không còn trẻ con nữa. Các cháu nội ngoại của bố mẹ tôi cũng đều đi học xa, rồi cũng theo nhau ra thành phố ở cả. Mẹ tôi cười: “Mẹ quét hôm qua đấy. Quét thế cho cái vườn nó ấm. Nhà mình cũng ấm. Như các con vẫn còn bé tí, vẫn lăng xăng ríu rít ở nhà”...