Khi thời tiết chuyển lạnh, cơ thể dễ bị nhiễm phong hàn, rối loạn tiêu hóa, đau nhức xương khớp hay các bệnh đường hô hấp. Trong kho tàng dược liệu truyền thống, củ gừng được xem là một trong những vị thuốc đơn giản nhưng mang lại hiệu quả cao, vừa dễ kiếm, dễ dùng, vừa phù hợp với nhiều đối tượng nếu sử dụng đúng cách.
1. Gừng – vị thuốc quen thuộc trong y học cổ truyền
Gừng có tên khoa học Zingiber officinale Roscoe, thuộc họ Gừng (Zingiberaceae). Trong y học cổ truyền, gừng còn được gọi với nhiều tên khác nhau như sinh khương, can khương, bào khương… Bộ phận dùng làm thuốc là thân rễ, thường gọi là củ gừng.
Theo y học cổ truyền, gừng có vị cay, tính ấm, quy vào ba kinh Phế, Tỳ và Vị. Gừng có tác dụng tán hàn giải biểu, ôn trung tán hàn, cầm nôn, tiêu đàm, giảm ho, giải độc. Chính đặc tính cay thơm và ấm nóng này khiến gừng vừa là gia vị phổ biến, vừa là vị thuốc được sử dụng rộng rãi trong phòng và chữa bệnh.
2. Thành phần hóa học và tác dụng sinh học của gừng
BSCKII. Huỳnh Tấn Vũ, BV Đại học Y Dược TP. HCM cho biết, thành phần tạo nên vị cay và tác dụng dược lý của gừng chủ yếu là các hợp chất như gingerol, shogaol và zingerone, trong đó gingerol chiếm tỷ lệ cao nhất. Ngoài ra, gừng còn chứa các hợp chất bay hơi như α-camphen, β-phelandren, eucalyptol và cineol.
Cineol trong gừng có tác dụng kích thích khi sử dụng tại chỗ và có tác dụng diệt khuẩn trên nhiều vi khuẩn. Gingerol là hợp chất hoạt tính sinh học chính, có đặc tính chống viêm, hỗ trợ tiêu hóa, giảm buồn nôn, giúp cơ thể chống lại cảm lạnh và cúm thông thường.
Khi gừng được sấy khô hoặc làm nóng, gingerol sẽ chuyển hóa thành shogaol – chất có độ cay mạnh hơn. Điều này giải thích tại sao gừng khô hăng hơn gừng tươi. Trong khi đó, khi chế biến ở nhiệt độ vừa phải, gingerol chuyển thành zingerone, có mùi thơm dịu, vị cay ngọt hơn.
Các nghiên cứu cho thấy gingerol và shogaol có tác dụng tăng nhu động ruột, giúp thức ăn di chuyển tốt hơn trong ống tiêu hóa, trong khi zingerone giúp giảm co thắt ruột và ức chế nhu động quá mức ở đại tràng.
Gừng được cho là một thuốc chống nôn và thuốc chống buồn nôn có hiệu quả, đặc biệt là cho buồn nôn do say tàu xe hoặc mang thai và giảm co thắt ruột. Gừng cũng được sử dụng như một chất chống viêm và giảm đau.
Gừng là gia vị quen thuộc trong bữa ăn hằng ngày, đồng thời cũng là một vị thuốc quan trọng trong y học cổ truyền.
3. Phân loại và công dụng của các dạng gừng trong y học cổ truyền
- Sinh khương (gừng tươi): Có tác dụng phát tán phong hàn, giải biểu, chống nôn, thường dùng trong cảm mạo, ho, buồn nôn, đầy bụng.
- Can khương (gừng khô): Tính nóng mạnh hơn sinh khương, có thể làm ấm tỳ vị, thường dùng trong các chứng đau bụng do lạnh, tiêu chảy, tay chân lạnh.
- Khương bì (vỏ gừng): Có tác dụng lợi tiểu.
- Tiêu khương và thán khương: Là các dạng gừng được sao chế với mục đích tăng hoặc điều chỉnh tác dụng, thường dùng trong phối hợp bài thuốc.
Trong bào chế thuốc, gừng còn được dùng để điều hòa tính vị của dược liệu khác, có thể giúp cho thầy thuốc đạt được một số mục đích quan trọng. Ví dụ, sinh địa nấu với gừng sẽ hạn chế bớt tính mát. Bán hạ chế với gừng để giải độc. Một số loại thuốc khác như sâm, đinh lăng... cũng thường được tẩm gừng, sao qua để tăng tính ấm và dẫn vào phế vị.
4. Ứng dụng của gừng trong phòng và chữa bệnh mùa lạnh
- Hỗ trợ điều trị cảm lạnh, ho và các bệnh hô hấp: BS.CKII. Huỳnh Tấn Vũ, cho biết, gừng tươi thường được dân gian dùng để chữa cảm mạo phong hàn, nhức đầu, nghẹt mũi, ho có đờm. Nhờ tác dụng làm giãn mao mạch, thúc đẩy tiết mồ hôi, gừng giúp làm ấm cơ thể từ bên trong, hỗ trợ tuần hoàn máu và giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh đường hô hấp.
- Giảm rối loạn tiêu hóa do lạnh: Trong mùa lạnh, tình trạng lạnh bụng, đầy hơi, khó tiêu, buồn nôn thường xảy ra. Gừng tươi hoặc trà gừng giúp kích thích tiêu hóa, tăng tiết dịch vị, cải thiện cảm giác thèm ăn và hỗ trợ hấp thu dưỡng chất. Ngày dùng 4-8g, dạng thuốc sắc uống.
- Giảm đau do lạnh (đau bụng, đau lưng, vai gáy, xương khớp): Gừng nướng hoặc gừng khô được dùng để chữa đau bụng lạnh, tiêu chảy. Rượu gừng hoặc gừng rang với muối dùng xoa bóp, chườm nóng giúp giảm đau lưng, đau vai gáy và đau nhức xương khớp trong thời tiết lạnh. Ngoài ra, ngâm chân, tay hoặc tắm nước có gừng cũng giúp giữ ấm và thư giãn cơ thể.
5. Một số bài thuốc dân gian từ gừng
- Chữa ho lâu ngày, ợ hơi: Gừng tươi giã lấy nước cốt (1 thìa) trộn với mật ong (1 thìa), đun ấm, uống dần ít một.
- Chữa đau bụng, lạnh bụng đi ngoài: Dùng gừng nướng ăn nóng hoặc sắc nước uống.
- Chữa đầy trướng, khó tiêu, thổ tả, chân tay giá lạnh, mạch nhỏ, đàm ẩm, ho suyễn và thấp khớp: Ngày dùng 4-20g dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán (thường dùng phối hợp với các vị thuốc khác)
6. Lưu ý khi sử dụng gừng
Gừng tuy là dược liệu lành tính nhưng cần dùng đúng liều và đúng đối tượng. BSCK2. Huỳnh Tấn Vũ khuyến cáo, không nên dùng quá 5g gừng mỗi ngày. Những người chuẩn bị phẫu thuật, mới phẫu thuật, người có tình trạng chảy máu (chảy máu cam, chảy máu răng, băng huyết, ho ra máu), đang dùng thuốc chống đông hoặc chống kết tập tiểu cầu không nên dùng gừng. Về mặt lý thuyết, gừng chống chỉ định ở những bệnh nhân có chảy máu tạng hoặc những người dùng các thuốc chống tiểu cầu hoặc warfarin.
Không dùng gừng cho người ra nhiều mồ hôi, cảm nắng. Khi dùng gừng bôi ngoài da, cần thử trước trên vùng da nhỏ để tránh kích ứng và không để quá lâu vì có thể gây bỏng rát, nhất là với da nhạy cảm. Khi ăn gừng, nên rửa sạch vỏ thay vì gọt bỏ hoàn toàn, vì vỏ gừng cũng có nhiều công dụng.
Với đặc tính cay ấm và nhiều hoạt chất sinh học có lợi, củ gừng là một vị thuốc quý giúp phòng và hỗ trợ điều trị nhiều bệnh thường gặp trong mùa lạnh. Việc sử dụng gừng đúng cách, đúng liều không chỉ góp phần nâng cao sức khỏe mà còn phát huy giá trị của một dược liệu truyền thống quen thuộc trong đời sống hằng ngày.
Mời độc giả xem thêm:
