Tác hại của bụi mịn tới sức khỏe
Từ đầu tháng 12 đến nay, nhiều tỉnh, thành phố phía Bắc, đặc biệt là Hà Nội, liên tục ghi nhận chất lượng không khí (AQI) ở mức xấu, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người dân. Ngành y tế khuyến cáo người dân cần tuân thủ các biện pháp bảo vệ để giảm thiểu tác động của ô nhiễm không khí.
Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết khu vực phía Bắc, đặc biệt Hà Nội, đang chịu ảnh hưởng của hình thái thời tiết nghịch nhiệt, lặng gió, sương mù khiến khả năng khuếch tán chất ô nhiễm giảm mạnh. Nồng độ PM2.5 tăng cao (AQI vượt 150), tác động đến hoạt động kinh tế – xã hội và sức khỏe cộng đồng.
Những đối tượng chịu tác động nhiều nhất gồm trẻ em, người cao tuổi, phụ nữ mang thai và người mắc bệnh hô hấp. Cục Phòng bệnh (Bộ Y tế) khuyến cáo người dân theo dõi thường xuyên chất lượng không khí qua các kênh chính thức; đeo khẩu trang khi ra đường; giữ không gian sống thông thoáng; dùng khẩu trang và kính bảo hộ khi tiếp xúc với môi trường nhiều bụi.
Bụi mịn rất nguy hại cho sức khỏe.
Người nhạy cảm được khuyến nghị tránh khu vực phát thải lớn như đường giao thông, công trường xây dựng, nơi đốt than – củi. Khi không khí ô nhiễm nặng, nếu xuất hiện ho, khó thở, đau ngực cần đến cơ sở y tế ngay. Với mức AQI xấu (151–200), người dân nên hạn chế hoạt động ngoài trời; lựa chọn thời điểm ít ô nhiễm hơn.
Khi AQI rất xấu (201–300), mọi hoạt động ngoài trời cần được hạn chế tối đa. Các gia đình sống gần khu vực ô nhiễm nên đóng kín cửa. Nếu AQI nguy hại (301–500), tất cả hoạt động ngoài trời cần tránh; trẻ em có thể được cân nhắc nghỉ học nếu tình trạng kéo dài ba ngày liên tiếp.
Về tác hại khi hít phải bụi mịn, theo BS Nguyễn Huy Hoàng, Hội Y học dưới nước và Oxy cao áp Việt Nam, cho biết mỗi hạt PM2.5 đều có thể "kẹp" theo kim loại nặng như chì, cadimi, các hợp chất hữu cơ độc hại và cả độc tố vi khuẩn.
Khi xâm nhập vào đường thở, chúng kích hoạt stress oxy hóa, làm tổn thương ty thể và ADN, buộc cơ thể giải phóng chất gây viêm. Phản ứng này lan rộng từ phổi sang tim mạch và nhiều cơ quan khác, làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch, hình thành huyết khối, nhồi máu cơ tim, đột quỵ, thậm chí ảnh hưởng não, thận và hệ thần kinh.
Nhóm hoạt động ngoài trời chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do phải hít không khí ô nhiễm trong thời gian dài. Tài xế xe ôm, lao công, người bán hàng rong hay công nhân dễ gặp ho kéo dài, viêm mũi dị ứng, thở rít, nguy cơ viêm phế quản và viêm phổi cao hơn bình thường nhiều lần. Bụi mịn đi sâu đến phế nang làm tổn thương mô phổi, tiếp xúc kéo dài dẫn đến bệnh mạn tính khó hồi phục.
Trong khi PM10 chủ yếu mắc lại ở khoang mũi và đường hô hấp trên, PM2.5 đủ nhỏ để xuyên đến phế nang rồi đi vào máu. Nghiên cứu của Cơ quan Bảo vệ môi trường Mỹ (EPA) cho thấy chỉ vài giờ đến vài tuần tiếp xúc nồng độ PM2.5 cao cũng có thể gây cơn đau tim ở người có bệnh nền tim mạch và làm tăng nguy cơ tử vong.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ước tính mỗi năm Việt Nam có hơn 60.000 ca tử vong liên quan ô nhiễm không khí, trong khi UNICEF ghi nhận con số khoảng 70.000 trường hợp.
Trẻ em, người cao tuổi, phụ nữ mang thai và người mắc bệnh nền là nhóm dễ bị tổn thương nhất. Bệnh nhân hen và COPD khi gặp ô nhiễm nặng có thể khó thở, ho kéo dài, thậm chí đợt cấp đe dọa tính mạng. Người bệnh cần tuân thủ điều trị và dùng thuốc giãn phế quản theo chỉ định khi triệu chứng tăng nặng.
Cục Quản lý Môi trường y tế, Bộ Y tế cho rằng khi AQI ở mức xấu (150–200), người dân nên giảm tối đa hoạt động ngoài trời, chọn thời điểm ít ô nhiễm hơn nếu bắt buộc phải ra đường, hạn chế mở cửa sổ khi sống gần đường đông xe hoặc công trình xây dựng. Trong nhà, nên tăng thông gió và trồng thêm cây xanh.
Lựa chọn máy lọc không khí thế nào?
Theo BS Nguyễn Huy Hoàng, ở Hà Nội, mua máy lọc không khí giờ không còn là chuyện "sắm cho yên tâm", mà thực tế hơn là xây thêm một lớp phòng thủ cho đường hô hấp trong căn hộ. AQI nhiều ngày liền ở mức cam – đỏ – tím, bụi mịn từ giao thông và xây dựng tồn tại quanh năm. Trong nhà, đặc biệt là các căn hộ thiết kế mở, không khí chịu tác động đồng thời từ bụi ngoài trời, khí thải sinh hoạt và vật liệu nội thất. Đầu năm lại thêm mùa nồm, độ ẩm cao khiến hiệu quả lọc và tuổi thọ màng lọc bị thử thách rõ rệt.
Trong bối cảnh đó, câu hỏi khi chọn máy lọc không khí không còn là "lọc có tốt không", mà là: có đủ công suất cho không gian thực tế hay không, có vận hành ổn định trong khí hậu ẩm – hanh của miền Bắc không, khả năng xử lý mùi và vi sinh vật ra sao, và có thể chạy gần như 24/7 mà không quá ồn, không tốn điện và không nhanh xuống cấp hay không.
Ba nguyên tắc kỹ thuật cơ bản chọn máy lọc không khí gồm: Thứ nhất là CADR. Một không gian nên được làm sạch tối thiểu 4 lần thể tích khí mỗi giờ. Ví dụ phòng 40 m², trần 2,7 m tương đương hơn 100 m³ không khí, CADR phù hợp nên từ 400 m³/h trở lên để đảm bảo hiệu quả trong những ngày ô nhiễm cao.
Thứ hai là màng lọc HEPA. Chuẩn H13 là mức nên ưu tiên, nhưng cần xem thêm độ dày màng, mật độ nếp gấp và độ kín khung. Màng tốt nhưng không khí bẩn lọt khe sẽ làm hiệu suất thực tế giảm mạnh.
Thứ ba là công nghệ chủ động như ion, Streamer, Nanoe hoặc UV. Đây là tầng hỗ trợ để ức chế vi khuẩn, nấm mốc và xử lý mùi sâu hơn, đặc biệt hữu ích trong điều kiện vừa ô nhiễm vừa nồm ẩm. Nguyên tắc chọn máy nên theo thứ tự: CADR phù hợp → HEPA đạt chuẩn → công nghệ bổ trợ đúng nhu cầu, sau đó mới đến thương hiệu và thiết kế.
Ví dụ, phòng khách liền bếp là không gian có tải ô nhiễm tổng hợp cao nhất trong căn hộ. Không khí chịu đồng thời bụi mịn ngoài trời, khí đốt từ bếp, VOCs từ vật liệu nội thất và mùi dầu mỡ. Thiết kế mở khiến chất ô nhiễm lan nhanh và lưu lại lâu. Vì vậy, máy lọc cần CADR lớn, luồng gió mạnh và khả năng khử mùi hiệu quả.
Phòng ngủ có WC khép kín có độ ẩm nền cao hơn, dễ tích tụ mùi và vi sinh vật. Hơi nước sau tắm làm tăng nguy cơ nấm mốc nếu thông gió kém. Đây cũng là không gian yêu cầu độ ồn rất thấp. Máy lọc cần vận hành êm, kiểm soát ẩm và hỗ trợ ức chế vi khuẩn.
Phòng ngủ nhỏ có thể tích khí thấp, không cần máy công suất lớn. Gió quá mạnh dễ gây nhiễu luồng và tăng tiếng ồn. Nhu cầu chính là duy trì nền không khí sạch ổn định suốt đêm. Máy phù hợp là loại CADR vừa phải, chạy tốt ở mức gió thấp và tiết kiệm điện.
Máy 2-trong-1 nghe tiện, nhưng chế độ hút ẩm thường khá ồn và khó bật ban đêm. Việc tích hợp block nén cũng khiến diện tích màng lọc bị giảm, CADR thường thấp hơn máy lọc chuyên dụng cùng tầm giá.
Với khí hậu miền Bắc, phương án tách riêng máy lọc không khí và máy hút ẩm thường hiệu quả và bền hơn. Máy lọc có thể chạy gần như 24/7, máy hút ẩm chỉ bật khi nồm. Cách này giúp màng lọc bền hơn, than hoạt tính ít phát mùi ngược, đặc biệt quan trọng với lõi lọc đắt tiền.
Dù chọn theo hướng nào, hiệu quả cuối cùng vẫn phụ thuộc vào cách sử dụng: đặt máy đúng vị trí, chọn công suất phù hợp với thể tích phòng, để máy vận hành ổn định ở Auto hoặc Sleep và vệ sinh màng lọc thô định kỳ.
