Ngày nay, hầu hết các tác giả đều sử dụng tiêu chuẩn sau để xác định nghiện rượu: uống rượu hàng ngày trong thời gian từ 10 năm trở lên; mỗi ngày uống tối thiểu 300ml rượu 40 độ cồn; uống rượu nhiều gây ra tổn thương cả ở hệ thống thần kinh trung ương và các dây thần kinh ngoại vi. Các bệnh não do rượu có những đặc trưng sau: có bệnh cảnh lâm sàng kết hợp giữa các triệu chứng tổn thương thần kinh và tâm thần phức tạp; có tổn thương giải phẫu riêng biệt cho mỗi loại. Các bệnh não do rượu xuất hiện giai đoạn cuối cùng của quá trình nghiện rượu, khi mà các cơ quan nội tạng đã bị tổn thương, có sự suy giảm chức năng nặng nề.
Bệnh não do thiếu dinh dưỡng
Bệnh não do thiếu dinh dưỡng hay gặp nhất là bệnh não Wernicke và Korsakov. Đây là hai bệnh có tiến triển khác nhau. Bệnh não Wernike tiến triển cấp tính, còn hội chứng Korsakov thì tiến triển mạn tính.
Ở cả 2 bệnh này, vị trí của tổn thương là rất đặc biệt, những tổn thương bắt đầu từ phía sau của vùng đồi não cho tới sàn não thất IV, lan tới các vùng xung quanh cầu Sylvius và phía trước sàn não thất IV. Các tổn thương nhân thần kinh chủ yếu diễn ra ở các nhân vận động như dây vận nhãn, dây thần kinh mặt, dây thần kinh XII và một vài dây thực vật. Tuy nhiên, trong hội chứng Korsakov, tổn thương có thể chỉ khư trú ở hành não.
Kích thước não bị thay đổi do nghiện rượu.
Bệnh hoại tử thể trai
Khi xét nghiệm não ở những người nghiện rượu nặng đã chết, người ta nhận thấy có hiện tượng hoại tử ở hành não. Bệnh xơ cứng hành não dường như là hậu quả của sự hoại tử này. Bệnh xảy ra ở người nghiện rượu nặng, có lượng rượu uống mỗi ngày trên 500ml rượu 40 độ cồn.
Bệnh nhân có những tổn thương giải phẫu bệnh đặc thù. Trên đại thể, người ta thấy có sự hoại tử ở phần giữa thể trai và viền quanh bằng 2 dải mỡ. Sự hoại tử ở trung tâm thể trai có thể lan ra mặt trong chất trắng của bán cầu đại não và nhiều chỗ khác, nhất là cầu nối trắng phía trước.
Trên vi thể, người ta cũng thấy những tổn thương đặc trưng là xơ cứng thành liên kết ở tầng thứ 3 của vỏ não, thể hiện bằng sự tăng sinh của các tế bào thần kinh đệm và sự biến mất của các neuron, đôi khi có sự xốp hóa.
Bệnh hoại tử thể trai thường khởi phát sau một chuỗi các cơn động kinh hoặc hôn mê. Tiếp theo là một bệnh cảnh sa sút kèm theo cứng nhắc ở các chi, rối loạn ngôn ngữ (chủ yếu là loạn ngôn). Bệnh tiến triển cấp tính, bệnh nhân thường tử vong sau 2-3 tháng.
Bệnh giả pellagra do rượu
Đây là một hình thái hiếm gặp của bệnh não thiếu dinh dưỡng do rượu. Bệnh thường xảy ra ở người nghiện rượu trên 50 tuổi, hay có bệnh gan đi kèm tình trạng thiếu dinh dưỡng.
Tổn thương giải phẫu bệnh đặc trưng của bệnh là sự trương lên của các tế bào, sự mất màu trung tâm, thấy ở cầu não, thể lưới vùng thân não và vùng vỏ não vận động.
Bệnh cảnh lâm sàng thường là sự chống đối, nhưng không có lú lẫn và tình trạng cứng nhắc chi thể. Tuy nhiên, bệnh nhân không có những biểu hiện ở da và tiêu chảy. Bệnh đáp ứng tốt nếu điều trị bằng vitamin PP.
Bệnh hoại tử trung tâm cầu não
Khi mô tả về bệnh hoại tử trung tâm cầu não, người ta thường nhấn mạnh đặc điểm nổi bật của bệnh biểu hiện bằng sự mất myelin ở trung tâm cầu não. Trên lâm sàng, bệnh nhân biểu hiện bằng liệt mềm tứ chi và liệt nửa dưới khuôn mặt, liệt phản xạ nuốt và phát âm.
Tổn thương giải phẫu bệnh của bệnh biểu hiện bằng giả hoại tử ở phần trung tâm của cầu não, ở đó có sự biến mất của myelin.
Bệnh não porto-cave
Đây là một bệnh não thứ phát sau xơ gan do rượu. Khi xơ gan, gan không giải độc được các chất độc có nguồn gốc từ ruột, các chất độc này theo máu nên não gây độc cho não. Amoniac là chất dễ xác định nhất, thường là hậu quả của chế độ ăn giàu protid hoặc chảy máu đường tiêu hóa.
Bệnh khởi phát đột ngột với bệnh cảnh lú lẫn có tiến triển tới hôn mê, kèm theo run chậm của các ngón tay. Tổn thương giải phẫu bệnh biểu hiện bởi sự tăng sinh các tế bào hình sao ở các nhân sáng, thường tăng thể tích và có hình túi. Vị trí tổn thương ở vỏ não và một vài vị trí ở nhân bèo.
Teo não
Teo não hay gặp ở những người nghiện rượu nặng, kéo dài và thường là teo não lan tỏa. Mức độ teo liên quan đến thời gian uống rượu và số lượng rượu uống của bệnh nhân.
Trên phim chụp cộng hưởng từ (MRI) của não ở người nghiện rượu mạn tính thấy có sự thiếu hụt chất trắng ở vỏ não, tập trung ở vùng thái dương và vùng đỉnh. Đồng thời, có sự thiếu hụt chất xám rải đều khắp vỏ não. Các não thất và khe cuộn não giãn rộng. Trên phim chụp cắt lớp não còn thấy chiều dài tối đa rãnh liên bán cầu và cầu Sylvius cao hơn đáng kể so với người bình thường. Hình ảnh này chứng tỏ bệnh nhân có teo não vùng trước trán.
Tổn thương thần kinh ngoại vi
Các tổn thương thần kinh ngoại vi hay gặp là viêm đa dây thần kinh do rượu. Đây là hậu quả của rối loạn chuyển hóa, chủ yếu là thiếu vitamin B1. Bệnh thường gặp ở người uống rượu từ 10-15 năm. Tỷ lệ bệnh này ở người nghiện rượu là khoảng 70%. Nét đặc trưng của bệnh là rối loạn đối xứng về cảm giác, vận động và phản xạ ở ngọn chi hơn là ở gốc chi. Bệnh nhân thường biểu hiện tê mỏi, chuột rút, tăng cảm giác đau.
Ngoài ra, bệnh nhân còn có biểu hiện giảm thị lực xảy ra đồng đều ở hai mắt do thoái hóa thần kinh thị giác. Chúng là hậu quả của tình trạng thiếu vitamin B1 ở người nghiện rượu mạn tính.