Bắt đầu là những hột sụn nhỏ, sau có thể tách ra và rơi vào trong dịch khớp. BSBHD thường gặp nhất là ở người lớn 20 - 50 tuổi. Các triệu chứng và dấu hiệu: đau, sưng, hạn chế vận động và kẹt khớp. Chưa rõ nguyên nhân chính xác. Điều trị phẫu thuật để lấy bỏ các cục sụn và cắt bỏ bao hoạt dịch bán phần hoặc toàn phần.
Bệnh nhân nữ trong độ tuổi 40 đã từng được mổ vì tê ngón út, liệt thần kinh trụ, có nhiều cục sụn nhỏ trong một khớp khuỷu. Bệnh nhân được mổ mở, lấy bỏ các cục sụn và chuyển thần kinh trụ ra trước. Một thời gian sau đó bệnh nhân bị tê trở lại, hạn chế vận động khuỷu và đau khi vận động.Bệnh nhân được mổ lại với hai phương pháp: nội soi khuỷu và mổ mở theo đường cũ thám sát thần kinh trụ. Kết quả: có vô số cục sụn nhỏ trong khớp khuỷu, viêm bao khớp khuỷu. Tiến hành: lấy bỏ rất nhiều các cục sụn, cắt toàn bộ bao hoạt dịch trước và sau, thần kinh trụ (trước đây đã được chuyển ra trước theo phương pháp vùi trong cơ, bị mô xơ chèn ép rất nặng) được giải phóng và đem đặt lại dưới da.
Bướu sụn bao hoạt dịch là gì?
Bao hoạt dịch là một màng mô liên kết lót khoang hoạt dịch của khớp và sản xuất ra hoạt dịch; nó lót toàn bộ mặt bên trong của khoang ngoại trừ sụn khớp của các đầu xương. Hoạt dịch có tác dụng bôi trơn, làm giảm cọ xát giữa các sụn và làm dễ dàng cho sự vận động của khớp; sự hao mòn của sụn có thể dẫn đến viêm xương-sụn.
Là bệnh của một khớp, lành tính, chưa rõ nguyên nhân
Bướu sụn bao hoạt dịch là bệnh của một khớp, lành tính, chưa rõ nguyên nhân. Đặc điểm sinh bệnh học là một quá trình chuyển sản và tăng sinh của bao hoạt dịch khớp đưa đến nhiều cục sụn có màu trắng hay xanh nhạt gắn vào mặt trong bao hoạt dịch, về sau được cốt hóa nhưng không phải là tất cả. Các cục này có thể tách ra và di chuyển tự do trong dịch khớp, có tên gọi là các vật thể bong tróc (loose bodies). Đa số là các cục sụn nhỏ dưới 2 - 3cm. Một số cục có thể gắn vào nhau tạo thành các cục to, có khi to đến gần 20cm.
BSBHD trước nay vẫn được cho là một quá trình phản ứng (a reactive process). Cho đến gần đây, nghiên cứu tế bào học cho thấy có những bất thường về nhiễm sắc thể tái phát, đặc biệt là liên quan với nhiễm sắc thể số 6, qua đó người ta cho rằng các tế bào bất thường trong bệnh này bắt nguồn từ một tế bào đơn độc do sinh sản vô tính. Nói cách khác, các tổn thương này có bản chất là một quá trình tân sinh không giới tính (clonal neoplastic nature).
Đa số mắc ở tuổi 40 - 50. Nam nhiều hơn nữ, tỉ lệ nam / nữ là 2:1 đến 4:1.
Bệnh có 3 giai đoạn:
(1) Giai đoạn mở đầu: chuyển sản tạo ra các cục sụn trong hoạt dịch.
(2) Giai đoạn chuyển tiếp: các cục sụn tách ra và tự do trong khớp.
(3) Giai đoạn không hoạt động: ngừng tình trạng tăng sinh của bao hoạt dịch, các cục sụn tiếp tục to lên nhờ nuôi dưỡng của dịch khớp.
Dạng đại thể: bao hoạt dịch có nhiều nốt sụn trong gắn vào mặt trong bao hoạt dịch, có màu trắng hay xanh nhạt, các nốt này sau có thể rụng vào trong dịch khớp. Trong BSBHD nguyên phát, đa số là các cục nhỏ dưới 2 - 3cm có kích cỡ gần như nhau. Trong BSBHD thứ phát, số các cục sụn ít đi, to lên, có nhiều kích cỡ khác nhau.
Mô học: hiện tượng chuyển sản mô của bao hoạt dịch tạo ra các cục sụn và sụn-xương, nằm dưới mặt lót của bao hoạt dịch. Các cục này có nhiều tế bào, khá đa dạng. Sau rụng xuống thành các vật thể tự do trong hoạt dịch có thành phần là sụn, hoặc sụn và xương, hoặc xương trưởng thành với tủy xương mỡ.
Nguyên nhân
BSBHD có thể là nguyên phát hay thứ phát.
BSBHD nguyên phát hiếm gặp, xảy ra tự phát và không liên quan với môt bệnh lý nào đó có từ trước. Nguyên nhân gây bệnh chưa rõ. Một vài nguyên nhân được cho là chấn thương trong quá trình phát triển và bệnh thường xảy ra ở các khớp gánh chịu trọng lượng của cơ thể. Nhiễm trùng cũng được coi là yếu tố phối hợp. Bệnh không có tính di truyền.
BSBHD thứ phát hay gặp hơn (theo một thống kê trên 136 trường hợp BSBHD, có 10 là nguyên phát và 126 là thứ phát)và thường gặp trên cơ sở các tổn thương thoái hóa có từ trước như: viêm xương - khớp, thấp khớp, viêm khớp, hoại tử xương, viêm xương sụn bóc tách, bệnh xương khớp đi kèm các hội chứng thần kinh (thường gặp ở người đái tháo đường), lao, hay gãy xương sụn (rách sụn bao đầu xương trong khớp).
Chẩn đoán
Bệnh nhân có biểu hiện đau khớp, sưng khớp, kẹt khớp. Bướu sụn bao hoạt dịch có thể hiện diện ở bất cứ khớp nào nhưng thường nhất là ở khớp gối (đến 70%), sau đó là khớp háng (20%) và khớp vai, khớp khuỷu, khớp cổ chân… kể cả khớp thái dương-hàm.
Triệu chứng:
BSBHD nguyên phát. Các đặc điểm: gặp ở bệnh nhân trẻ hơn, ít các biểu hiện xâm lấn, có nhiều các cục sụn hơn với kích cỡ tương đổng và thường nhỏ dưới 2 - 3cm, tỉ lệ tái phát sau can thiệp thấp.
BSBHD thứ phát. Gặp ở một tỉ lệ rất cao và là hậu quả của các thay đổi do thoái hóa khớp, bởi vậy các biểu hiện xâm lấn ở khớp gặp nhiều hơn và nặng hơn. Các đặc điểm: các triệu chứng thoái hóa lan rộng, bệnh nhân tuổi lớn hơn, số các cục sụn ít hơn, to nhỏ nhiều kích cỡ, hình thù thay đổi nhiều hơn, tỉ lệ tái phát bệnh tại chỗ sau can thiệp cũng cao hơn.
Biến đổi ác tính thành sarcôm sụn rất hiếm gặp.
Hình ảnh học:
X-quang: các cục sụn canxi-hóa trong khớp hình tròn hoặc bầu dục; khe khớp không hẹp, tuy nhiên nếu để lâu khớp sẽ bị hư do tình trạng kẹt khớp và sẽ thấy hình ảnh thoái hóa khớp với hẹp khe khớp; mật độ xương tại đầu khớp bình thường.
X-quang khớp gối
Chụp cắt lớp: nốt canxi - hóa cản quang; mức độ tràn dịch khớp.
Chụp cộng hưởng từ: nốt canxi - hóa; dày màng hoạt dịch; các vật thể bong tróc giảm tín hiệu ở T1, tăng tín hiệu T2; nếu canxi-hóa nhiều: giảm tín hiệu T1 hoặc T1 và T2.
Nội soi khớp:
Có thể dùng cho chẩn đoán xác định và điều trị. Nội soi khớp cho phép:
Xác định các cục sụn rời hay còn bám trên màng bao khớp (Hình 3).
Sinh thiết bao hoạt dịch và lấy cục sụn khớp làm xét nghiệm giải phẫu bệnh để chẩn đoán xác định.
Giải phẫu bệnh:
Hình ảnh đại thể: các u sụn có kích thước gần tương đồng hay khác nhau tùy theo bệnh là nguyên phát hay thứ phát; và mức độ canxi-hóa khác nhau. Nếu gắn kết nhiều u sụn với nhau có thể tạo ra các khối sụn lớn.
Hình ảnh vi thể: chụp dưới kính hiển vi quang học thấy hình ảnh tăng sinh bao hoạt dịch, thấy nhiều tế bào hai nhân, hoặc nhân đông.
Điều trị
Điều trị kháng viêm và giảm đau bằng các thuốc kháng viêm không steroid (NSAIDs), tuy nhiên các thuốc này không có tác dụng điều trị bệnh triệt để.
Điều trị ngoại khoa lấy bỏ các vật thể sụn lơ lửng trong khớp /- cắt bỏ bán phần hay toàn phần bao hoạt dịch. Mổ qua nội soi khớp có thể lấy bỏ các hạt sụn ở tất cả các ngóc ngách trong khớp, đây là ưu điểm tuyệt đối của nội soi so với mổ mở. Phẫu thuật này có thể dùng đốt lạnh (freezing) bao hoạt dịch hoặc dùng quang tuyến.
Tiên lượng
Tiên lượng BSBHD thay đổi theo khớp bị bệnh, mức đô tổn thương khớp, và tình trạng tái phát bệnh sau đó. Thường cần tiến hành các khảo sát theo dõi để xử lý tái phát và mọi tiến triển của viêm xương - khớp. Đôi khi cần mổ lần 2. Mức độ tổn thương của khớp trong lần mổ đầu ảnh hưởng đến nguy cơ của viêm khớp phát triển. Có thể cần đến vật lý trị liệu sau điều trị đề bảo vệ chức năng bình thường cho khớp.
Các trường hợp tái phát tại chỗ sau can thiệp gặp ở khoảng 12,5% các trường hợp (từ 3 - 23%). Thoái hóa ác tính tuy có gặp nhưng rất hiếm, không có số liệu chắc chắn.
