Dĩ nhiên không phải nơi nào cũng có loài bướm lạ như vậy. Nhưng chắc chắn là loài bướm phổ biến ở khắp nơi, bướm đi vào văn hóa mọi dân tộc với những biểu tượng khác nhau.
Ở Việt Nam, nơi đâu cũng có bướm. Có loại bướm phượng (bướm bà, bướm mẹ), cánh màu rất đẹp, cánh sau kéo dài thành đuôi. Bướm cải cỡ trung bình màu trắng, vàng, có vệt đen. Bướm trang có nhiều nốt đen nhỏ, mình dài. Đông trùng hạ thảo là loại nhộng của bướm mùa hạ, nằm trong nõn một số cây cỏ, có những loại xào lên ăn bổ hoặc ngâm rượu bổ. Cây bướm bạc mọc hoang, hoa trắng như cánh bướm. Từ nhỏ, trẻ em Việt Nam, nhất là ở nông thôn, đã biết bướm. Sách Quốc văn giáo khoa thư, bài Chăn trâu nói lên cái thú “ngất nghểu ngồi trên mình trâu, mắt trông bướm lượn trên đám cỏ”. Học trò đứa nào chẳng bắt bướm, có khi ướp vào sách chơi. Có những đồ vật hình bướm như đèn Tết Trung thu hình bướm của phố Hàng Thiếc với hai cánh bằng sắt tây, cánh vỗ khi đẩy đèn đi mắc treo mũ áo bằng mây và gỗ hình bướm.
Trong văn học dân gian và trước tác, hình tượng “bướm” được dùng theo nghĩa không hay để chỉ sự nhởn nhơ, tình duyên dễ dàng, không nghiêm túc, lẳng lơ. Buông lời ong bướm là tán gái, không nghiêm túc. Rách như bướm là rách tả tơi. Truyện Kiều của Nguyễn Du dùng từ bướm đến 11 lần với những biểu tượng khác nhau, ám chỉ tình duyên nói chung: “Tường đông ong bướm đi về mặc ai” (Thúy Kiều, Thúy Vân chưa nghĩ đến chuyện yêu đương). Có khi ám chỉ khách làng chơi xuồng sã “Biết bao bướm lả ong lơi” (nhả thơ tách từ ngữ kép bướm ong lả lơi là rất khéo). Có khi ám chỉ cô gái giang hồ than thân “Thân em bướm chán ong chường bấy thân” (lại tách hai từ kép bướm ong và chán chường). Nguyễn Du còn dùng biểu tượng bướm khi tả tiếng đàn Kiều gảy khi tái ngộ Kim Trọng “Ấy là Hồ điệp hay là Trang sinh?” theo điển tích của Trang Chu (Hồ điệp là con bướm). Trong văn học hiện đại, Nhất Linh cũng dùng biểu tượng bướm trắng với một ý nghĩa riêng cho cuốn tiểu thuyết lãng mạn của ông. Đây là một tác phẩm phân tách tâm lý rất sâu sắc về một nhân vật trí thức bị giằng xé giữa thần chết và tình yêu, hơi mang dáng dấp của Gide nhưng không đi đến thái độ phi luân. Trong văn hóa Trung Quốc, có lẽ biểu tượng triết học và văn học đậm nét nhất về bướm là của nhà triết học Trang Tử (thế kỷ thứ 3 trước CN) thời Chiến quốc. Thiên Tề vật luận (trong sách Trang Tử) kể là ngày xưa Trang Chu nằm mơ hóa bướm, khi tỉnh dậy, bàng hoàng không biết mình là bướm hay người. Hình ảnh này thể hiện tư tưởng hoài nghi, bất khả tri, tương đối luận của Trang Tử, vị triết gia Lão học.
Hồ điệp là một từ quen thuộc trong thi ca Trung Quốc. Chữ điệp của người Hoa - Việt có hai nghĩa: con bướm, tuổi cao. Do đó, bướm được dùng trong lời mừng thọ. Bướm và hoa thường gắn với nhau trong các bức tranh cổ. Ở Nhật Bản, bướm biểu hiện cho người phụ nữ. Một đôi bướm là hình ảnh hạnh phúc vợ chồng. Bướm cũng biểu hiện những vong linh phiêu lãng, báo hiệu có người thân sắp chết hoặc sắp có khách đến thăm.
Nhiều dân tộc coi bướm là linh hồn. Đối với người da đỏ Aztèque, hình ảnh bướm lượn giữa đám hoa tượng trưng cho người chiến sĩ vừa tử trận. Dân tộc Baluba ở Trung Phi có chuyện ngụ ngôn gắn cuộc sống con người với quá trình đời bướm (từ con sâu đẻ trứng đến con nhộng, cái kén, từ đó linh hồn bay ra thành bướm).
Phân tâm học ngày nay cũng cho bướm là biểu tượng của sự tái sinh. Ở một số dân tộc Trung Á và thời cổ đại Hy-La, người ta tin rằng khi chết, linh hồn rời khỏi xác, biến thành bướm. Âm nhạc phương Tây có những tác phẩm gắn tên bướm: Bản nhạc Những con bươm bướm của nhạc sĩ Đức Schuman (thế kỷ 19), Phu nhân Bươm bướm (Madame Butterfly) của nhạc sĩ Ý Puccini (thế kỷ 20) rất nổi tiếng: chuyện một sĩ quan thủy quân Mỹ đóng ở Nhật, “cưới chơi” cô gái tên là Bươm bướm. Anh về nước để lại một đứa con và cô vợ hờ vẫn tha thiết đợi ngày anh trở lại. Mấy năm sau, anh trở lại với cô vợ người Mỹ, Bươm bướm trao lại đứa con cho anh rồi tự tử.
Trong ngôn ngữ thế giới, từ tiếng Đức (schmetterling), tiếng Pháp (papillon), tiếng Anh (butterfly) đều chỉ con bướm, nhưng khi sử dụng, nghĩa từ papillon đặc biệt phong phú hơn!
Hữu Ngọc