Báo cáo cho biết nhiệt độ tăng cao, thời tiết khắc nghiệt, mầm bệnh phát triển và di cư do biến đổi khí hậu đang làm gia tăng các đợt bùng phát dịch bệnh trên toàn thế giới.
Phun thuốc khử trùng nhằm ngăn chặn sự lây lan của virus Zika tại Mumbai, Ấn Độ. Ảnh tư liệu: AFP/TTXVN
Theo phóng viên TTXVN tại Truại buổi ra mắt báo cáo, Giáo sư Tulio de Oliveira - đồng lãnh đạo của Climade và giám đốc Trung tâm Ứng phó và Đổi mới Dịch bệnh (Ceri) tại Đại học Stellenbosch, Nam Phi - cho rằng từ dữ liệu rất chính xác cho thấy “biến đổi khí hậu có khả năng làm các tác nhân gây bệnh trầm trọng thêm hơn 50%”.
Nam bán cầu đóng góp chưa đến 10% lượng khí thải toàn cầu, nhưng sẽ phải chịu những tác động đáng kể nhất đến sức khỏe do gần các điểm nóng về đa dạng sinh học, gánh nặng bệnh tật cơ bản cao và khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe hạn chế. Báo cáo của Climade kêu gọi: "Việc giải quyết mối giao thoa giữa biến đổi khí hậu và các bệnh truyền nhiễm là cấp bách. Hành động ứng phó với biến đổi khí hậu phải song hành với nỗ lực củng cố hệ thống y tế, đặc biệt là ở những khu vực thiếu dịch vụ và dễ bị tổn thương bởi khí hậu".
Biến đổi khí hậu gây áp lực lên các cộng đồng vốn đã phải đối mặt với tình trạng thiếu lương thực, nước sạch và sức khỏe. Tuy nhiên, báo cáo đã chỉ ra một trong những hậu quả nghiêm trọng nhất của biến đổi khí hậu thường bị bỏ qua là ảnh hưởng của nó đến bệnh truyền nhiễm.
Nghiên cứu cho thấy biến đổi khí hậu có thể làm trầm trọng thêm hơn một nửa số tác nhân gây bệnh ở người đã biết - bằng chứng là sự bùng phát của virus Oropouche, các biến thể chikungunya mới, sốt xuất huyết, cúm, dịch tả và sốt rét.
Bốn cơ chế chính thúc đẩy những xu hướng này bao gồm: nhiệt độ tăng làm mở rộng phạm vi truyền bệnh; mầm bệnh tiến hóa; thời tiết khắc nghiệt tạo ra điều kiện bùng phát; và di cư khí hậu làm tăng khả năng tiếp xúc và gây áp lực lên các hệ thống y tế vốn đã yếu kém.
Nhiệt độ tăng cao làm tăng tốc độ phát triển của muỗi, rút ngắn thời gian ủ bệnh của virus và kéo dài mùa lây truyền. Lượng mưa tăng làm mở rộng địa điểm sinh sản, trong khi độ ẩm kéo dài tuổi thọ của muỗi. Ví dụ, các loài Aedes aegypti và Aedes albopictus mới đây đã được phát hiện ở Chandannath, Nepal, ở độ cao 2.438m so với mực nước biển - đây là lần đầu tiên những loài truyền bệnh này được tìm thấy ở độ cao như vậy.
Trong khoảng thời gian từ năm 2024-2025, bệnh chikungunya, một căn bệnh do virus lây truyền qua muỗi, đã gia tăng trên toàn cầu, với hơn 400.000 ca mắc và 155 ca tử vong ở 40 quốc gia. Sự ấm lên dần dần và thời tiết khắc nghiệt thường xuyên hơn đã đẩy nhanh sự xuất hiện của các loại virus như chikungunya. Loại virus được phát hiện lần đầu tiên ở Tanzania vào năm 1952 này đã tiến hóa thành nhiều dòng khác nhau. Đợt bùng phát trở lại vào năm 2025 bắt đầu ở đảo Réunion, lan sang Mauritius và Mayotte, rồi lan sang Italy, Pháp và Trung Quốc, nơi ghi nhận hơn 16.000 ca bệnh.
Theo các nhà nghiên cứu, nhiệt độ tăng cao, lượng mưa thay đổi và môi trường sống của muỗi mở rộng đã thúc đẩy sự lây lan của kiểu gen Ecsa (Đông-Trung-Nam-Phi) - một biến thể thích nghi tốt với muỗi Aedes - từ Ấn Độ Dương đến châu Âu, châu Á và châu Mỹ.
Trong khi đó, virus Tây sông Nile là một ví dụ về tác nhân gây bệnh nhạy cảm với khí hậu do muỗi lây truyền. Mùa hè ấm áp và ẩm ướt bất thường ở châu Âu năm 2025 đã gây ra 718 trường hợp nhiễm virus Tây sông Nile ở người và 49 ca tử vong chỉ riêng ở Italy.
Châu Phi là khu vực dễ bị tổn thương nhất do biến đổi khí hậu trên thế giới, với nhiệt độ tăng nhanh hơn mức trung bình toàn cầu và dự kiến nhiệt độ sẽ tăng lên tới 3°C vào giữa thế kỷ. Hơn 60% người dân châu Phi sống dựa vào canh tác nương rẫy, do đó, ngay cả những cú sốc khí hậu nhỏ cũng có thể gây ra các cuộc khủng hoảng lương thực và sinh kế nghiêm trọng.Báo cáo của Climade cho biết, đến năm 2050, biến đổi khí hậu có thể khiến 1,2 triệu người phải di dời xuyên biên giới - chiếm khoảng 10% tổng số người di cư - trong đó vùng Sừng châu Phi, Sahel và miền Nam châu Phi bị ảnh hưởng nhiều nhất. Di cư do biến đổi khí hậu do đó có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh truyền nhiễm khi mọi người di chuyển đến những khu vực lưu hành bệnh sốt rét, sốt xuất huyết và chikungunya.
Các khu định cư quá đông đúc, điều kiện vệ sinh kém và lượng mưa thất thường kéo dài mùa sinh sản của muỗi, tạo điều kiện cho dịch bệnh lây lan. Báo cáo cho biết hệ thống y tế yếu kém đang bị quá tải, làm giảm năng lực chăm sóc, tiêm chủng và giám sát.
Nhóm tác giả của báo cáo kêu gọi các chính phủ, tổ chức học thuật, nhà khoa học, quan chức y tế công cộng, ngành công nghiệp tư nhân và tổ chức y tế giải quyết những thách thức cấp bách và liên quan đến các bệnh tật do biến đổi khí hậu gây ra bằng chuyên môn và nguồn lực của họ.
Các biện pháp can thiệp bao gồm tăng cường giám sát thông qua theo dõi bộ gen và dịch tễ để có thể phát hiện sớm và phản ứng nhanh chóng. Các cộng đồng dễ bị tổn thương cần được ưu tiên, trong khi đảm bảo công bằng và hòa nhập là trọng tâm của các chiến lược thích ứng. Ngoài ra, cần có nguồn tài chính dài hạn cho nghiên cứu, chia sẻ dữ liệu và xây dựng năng lực để dự đoán và giảm thiểu tác động đến sức khỏe trước khi khủng hoảng xảy ra.
Các đợt bùng phát dịch bệnh cần được báo cáo kịp thời và khả năng phục hồi trước biến đổi khí hậu cần được thúc đẩy thông qua đổi mới, quan hệ đối tác liên ngành và những giải pháp tích hợp liên kết giữa thích ứng với biến đổi khí hậu và cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe.