Khi bị hạ ĐM các cơ quan trong cơ thể bị lâm vào tình trạng thiếu năng lượng, các hoạt động bị đình trệ. Dù cơ thể có khả năng huy động năng lượng từ các nguồn khác như từ lipid, protid nhưng cũng chỉ tạm thời và không đủ. Đặc biệt là não (và hồng cầu) là 2 cơ quan trong cơ thể phụ thuộc hoàn toàn vào nguồn năng lượng từ glucose. Vì thế hạ đường máu nặng hoặc kéo dài có thể gây tổn thương não nặng, thậm chí gây tử vong. Do vậy việc phát hiện và điều trị hạ ĐM phải kịp thời và tích cực.
Các triệu chứng của hạ đường máu như thế nào?
Các triệu chứng hạ ĐM xuất hiện qua 3 giai đoạn:
Giai đoạn đầu (đường máu giảm xuống còn 4-3 mmol/l), cơ thể sẽ sinh ra các chất làm tăng đường máu phản ứng, chủ yếu là các hormon của tuyến tuỵ, thượng thận, tuyến yên… các chất này làm BN có cảm giác đói, vã mồ hôi, run chân tay, hồi hộp đánh trống ngực và lo sợ… Đa số các BN bị hạ đường máu nhận biết và tự điều trị ở giai đoạn này.
Giai đoạn sau (đường máu giảm xuống còn 3-2 mmol/l), lúc này nổi bật là các triệu chứng của thiếu glucose cho não, BN có cảm giác yếu, mệt, đau đầu, nhìn mờ và lơ mơ.
Giai đoạn cuối, một số ít BN (khi đường máu < 2 mmol/l) sẽ đi vào hôn mê, có thể bị co giật.
Lưu ý ở những BN bị ĐTĐ đã lâu, đã có các biến chứng thần kinh, biến chứng tim mạch hoặc những BN đã bị hạ đường máu nhiều lần thì các triệu chứng trên rất mờ nhạt, thậm chí có thể không có bất cứ triệu chứng nào. Một số BN ĐTĐ đang được điều trị các thuốc nhóm chẹn beta giao cảm như inderal, tenormin, betaloc (điều trị suy tim, tăng huyết áp…) thì các triệu chứng của hạ ĐM cũng rất mờ nhạt hoặc mất hoàn toàn. Những BN này có thể đột ngột đi vào hôn mê mà không có bất cứ dấu hiệu báo trước nào.
− Hạ ĐM cũng có thể xảy ra khi BN đang ngủ về đêm nên không thể biết trước được nhưng phải nghi ngờ nếu thấy mê ác mộng nhiều, sáng ngủ dậy thấy người ướt đẫm mồ hôi, rất mệt, khó chịu, đau đầu…
- Nếu ĐM < 4 mmol/l thì gần như chắc chắn là bạn đã bị hạ đường máu. Tuy nhiên có 1 số trường hợp người bệnh ĐTĐ có những dấu hiệu giống như hạ ĐM nhưng khi đo thì thấy ĐM không thấp (từ 4-6 mmol/l), nguyên nhân là do trước đó ĐM của họ thường xuyên cao nên khi đường máu giảm thì một số cơ quan có cảm giác bị “thiếu” giả tạo và phát ra những dấu hiệu như khi ĐM hạ thấp.
 Hạ đường máu gây cảm giác mệt mỏi. |
Vì sao bị hạ đường máu?
Những BN ĐTĐ có thể bị hạ đường máu khi sử dụng các thuốc để điều trị tăng ĐM. Hạ ĐM thường xảy ra trong những trường hợp sau đây:
- Ăn quá ít, bỏ bữa ăn hoặc ăn chậm sau khi uống/tiêm thuốc điều trị ĐTĐ.
- Uống/tiêm liều quá cao các thuốc điều trị ĐTĐ như insulin, sulfonylurea (diamicron, glibenclamide…). Nên nhớ là các thuốc glucobay, glucophage, avandia hay pioz không gây hạ đường máu khi dùng một mình nhưng có thể gây hạ đường máu khi phối hợp với các thuốc khác. Tập luyện hoặc lao động quá nặng, quá lâu so với bình thường. Một số thuốc có tương tác, làm tăng tác dụng của các thuốc điều trị ĐTĐ, gây hạ ĐM như các thuốc chống viêm giảm đau mobic, voltaren, aspirin..., một số thuốc điều trị nấm hoặc kháng sinh như biseptol…
- Uống rượu quá nhiều sẽ ức chế gan sản sinh glucose từ glycogen
- Bị các bệnh gan, thận, tim nặng hoặc bị bệnh viêm nhiễm nặng. Ví dụ các BN vừa bị ĐTĐ, vừa bị suy giáp hoặc suy thượng thận thì rất dễ bị hạ ĐM.
Cấp cứu hạ đường máu
Hạ ĐM ở các BN ĐTĐ thường ở mức nhẹ hoặc vừa và sau khi ăn thì sẽ hết. Tuy nhiên có 1 số trường hợp bị hạ ĐM nặng, đặc biệt là hạ ĐM do dùng thuốc hạ ĐM nhóm sulfonylurea ở những BN có suy thận thường nặng và kéo dài, sau khi được cấp cứu BN đã tỉnh nhưng rất dễ bị hạ ĐM trở lại.
Trường hợp bị hạ ĐM nhẹ, BN hãy ăn hoặc uống ngay đồ uống có chứa đường glucose vì những loại này làm tăng đường máu lên rất nhanh đến mức an toàn, ví dụ: 2-3 viên đường, 1/2 cốc nước hoa quả, 1/2 cốc nước ngọt (coca cola, pepsi), 1 cốc sữa có đường, 4-5 viên kẹo ngọt, 1-2 thìa mật ong, 1-2 quả chuối, 2-3 cái bánh bích qui…
Sau 15 phút phải đo lại ĐM, nếu vẫn thấp thì phải ăn thêm những đồ ăn uống trên cho đến khi đường máu tăng lên 4 mmol/l. Sau đó chuẩn bị ăn cơm hoặc ăn bữa phụ. Lưu ý là khi bị hạ ĐM không nên ăn các loại thức ăn như khoai lang, khoai sọ hay mì tôm... vì nó làm ĐM tăng chậm.
Với những BN bị hạ ĐM nặng có hôn mê, không thể ăn hoặc uống được thì cần tiêm ngay 1 ống glucagon. Đây cũng là một loại hormon của tuyến tuỵ, có tác dụng đối lập với insulin và làm tăng ĐM. Nó được sản xuất dưới dạng ống thuốc có sẵn bơm tiêm để tiện cho việc sử dụng. Tuy nhiên ở Việt Nam hiện có rất ít loại thuốc này, vì thế khi một BN ĐTĐ bị hôn mê hạ ĐM thì tốt nhất là được cấp cứu bằng cách tiêm tĩnh mạch 30-50 ml các loại đường glucose ưu trương (20-30%), hoặc là bôi mật ong, mứt ngọt vào trong miệng của BN. Sau đó người nhà phải liên hệ ngay với bác sĩ điều trị hoặc đưa BN vào cấp cứu tại BV gần nhất. Không nên đợi đưa BN vào viện mà không điều trị cấp cứu gì ở nhà trừ khi không có bất cứ phương tiện, thuốc men gì.
 Nên dự trữ một ít bánh kẹo để phòng khi bị hạ đường máu. |
Một nguyên tắc quan trọng là khi nghi ngờ bị hạ ĐM mà không thể đo được ĐM thì BN nên ăn ngay vì nếu đúng thì sẽ ngăn ngừa được hạ ĐM nặng hơn, hạn chế những biến chứng; còn nếu sai thì dù làm ĐM tăng lên nhưng cũng ít gây nguy hiểm cho cơ thể.
Phòng ngừa
Việc đầu tiên và quan trọng nhất là phải tìm nguyên nhân gây hạ ĐM để điều chỉnh ngay.
Xem xét các thuốc dùng để điều trị ĐTĐ: có dùng đúng loại, đúng liều lượng bác sĩ kê đơn chưa. Nếu chưa rõ hãy hỏi bác sĩ về:
Liệu có phải các thuốc điều trị ĐTĐ đang dùng gây hạ đường máu không?
Nên uống thuốc vào lúc nào?
Nên dùng liều thuốc là bao nhiêu?
Khi bị ốm thì có phải thay đổi liều lượng thuốc gì không ?
Phải điều chỉnh thuốc như thế nào khi tập thể dục hoặc lao động?
- Chế độ ăn: Có tuân thủ đúng chế độ ăn mà bác sỹ dinh dưỡng kê chưa? Ăn có đều bữa không? Có bỏ bữa ăn nào không? Ăn sau khi uống/tiêm thuốc bao nhiêu lâu?
- Chế độ tập thể dục thể thao, lao động đã hợp lý chưa?
- Có uống quá nhiều rượu bia không?
- Gần đây có bị bệnh gì khác không?
Tuy nhiên dù được điều trị và theo dõi tốt đến đâu thì các BN ĐTĐ vẫn có nguy cơ bị hạ ĐM. Vấn đề quan trọng là làm sao có thể phát hiện sớm những trường hợp bị hạ ĐM và hạn chế các trường hợp hạ ĐM nặng. Muốn vậy các BN ĐTĐ cần:
- Tuân thủ đúng chế độ điều trị do bác sĩ hướng dẫn.
- Kiểm tra ĐM thường xuyên để phát hiện sớm trường hợp ĐM rơi vào vùng nguy hiểm.
- Tại nhà và nơi làm việc luôn có đồ ăn uống như kẹo, sữa, nước ngọt mật ong để ăn hoặc uống ngay khi bị hạ ĐM.
- Luôn mang theo thẻ hoặc vòng đeo cổ tay có ghi rõ mình là BN ĐTĐ, thuốc đang điều trị là gì, số điện thoại của gia đình và của bác sĩ điều trị.
ThS. Quang Bảy