Biến chứng bàn chân ở người bệnh đái tháo đường

Trong số các biến chứng mạn tính của đái tháo đường thì loét bàn chân do đái tháo đường và cắt cụt chi là những nguyên nhân trực tiếp đe dọa sức khỏe và tâm lý của người bệnh đồng thời gây ảnh hưởng nặng nề đến gia đình bệnh nhân và toàn xã hội.

Những biến chứng đáng tiếc

Những năm qua, Bệnh viện Nội tiết Nghệ An tiếp nhận và điều trị cho rất nhiều bệnh nhân đái tháo đường bị biến chứng. Đa số bệnh nhân đến nhập viện trong tình trạng muộn khi đã có tổn thương bàn chân, vết loét đã lan rộng, không ít trường hợp bác sĩ đã phải cắt cụt chi để giữ lại tính mạng cho người bệnh.

Bệnh nhân Nguyễn Tất S, 66 tuổi ở Nam Xuân huyện Nam Đàn, Nghệ An, bị bệnh đái tháo đường đã lâu, đa biến chứng bàn chân trái, phải, đang điều trị tại khoa đái tháo đường Bệnh viện Nội tiết Nghệ An. Bệnh nhân S cho biết: Tôi bị đái tháo đường đã 30 năm, do không tuân thủ điều trị, dẫn đến đau nhức bàn chân trái và phải, nhưng do chủ quan nên đã không đi khám, chỉ sau thấy bàn chân bị tổn thương, hoại tử mới đến bệnh viện để khám thì mới biết mình bị đái tháo đường biến chứng, các bác sĩ đã phải tháo 2 ngón bàn chân trái của ông.

Còn bệnh nhân Nguyễn Tân Nh, 90 tuổi, ở Hưng Lĩnh, huyện Hưng Nguyên, Nghệ An, bị đái tháo đường nhiều năm, do tuổi cao nên không kiểm soát được đường huyết nên cũng đã dẫn đến biến chứng bị biến chứng. Và chỉ bị một tổn thương nhỏ ở đầu ngón chân thì mới đến bệnh viện để khám thì phát hiện bị bệnh đái tháo đường biến chứng rất nặng. Các bác sĩ đã phải đoạn chi bàn chân trái của ông để giữ mạng sống cho ông.

Đây là hai trong số hàng trăm bệnh nhân bị biến chứng bàn chân do đái tháo đường hiện đang được bệnh viện Nội tiết Nghệ An quản lý và điều trị.

Bệnh lý ở bàn chân có thể gặp ở bất kỳ người bệnh ĐTĐ nào. Theo thống kê, có 5 - 7% số bệnh nhân đái tháo đường bị biến chứng loét bàn chân và nguy cơ cắt cụt chi ở bệnh nhân đái tháo đường cao gấp 15 - 46 lần so với người không bị bệnh. Trên phạm vi toàn thế giới thì cứ 30 giây lại có một bệnh nhân đái tháo đường bị cắt cụt chân.

Biến chứng bàn chân là nguyên nhân làm gia tăng chi phí điều trị. So với những bệnh nhân ĐTĐ không bị loét bàn chân, chi phí dành cho những bệnh nhân loét bàn chân do ĐTĐ cao gấp 5,4 lần và chi phí điều trị cho trường hợp loét bàn chân mức độ nặng cao hơn 8 lần so với loét bàn chân mức độ nhẹ.

Theo thống kê tại Bệnh viện Nội tiết Nghệ An tỷ lệ bệnh nhân điều trị do nhiễm trùng bàn chân là 5,8% năm 2013, đến năm 2019 tăng lên 9,2 % và đầu năm 2023 số bệnh nhân nhập viện do nhiễm trùng bàn chân rất cao. Nguyên nhân chủ yếu là do người bệnh không biết mình bị bệnh hoặc do chủ quan không đi kiểm tra sức khỏe định kỳ, không biết cách chăm sóc bàn chân, hoặc là tự ý đi mua thuốc lá về điều trị đến khi biến chứng nặng loét bàn chân rồi mới đi khám.

Trung bình mỗi ngày, Khoa Đái tháo đường, bệnh viện Nội tiết Nghệ An tiếp nhận, và điều trị cho 15 đến 20 bệnh nhân bị biến chứng nặng bàn chân; và số bệnh nhân phải nhập viện điều trị cũng giao động theo mùa, đặc biệt là mùa Đông hoặc là sau vụ mùa thì tỷ lệ nhiễm trùng bàn chân tăng lên khoảng 30 bệnh nhân.

Các bác sĩ cố gắng chăm sóc, điều trị bảo tồn bàn chân cho bệnh nhân, giảm thiểu đến mức thấp nhất phải tháo khớp hoặc cắt cụt chi. Điều này sẽ giúp bệnh nhân không bị ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống - BSCKI Nguyễn Khắc Tiệp, Phó trưởng khoa Đái tháo đường, phụ trách tổ bàn chân Bệnh viện Nội tiết Nghệ An cho biết.

Nguyên nhân gây ra các biến chứng ở bàn chân

Trao đổi với phóng viên Báo Sức khỏe và Đời sống về nguyên nhân dẫn đến bệnh lý bàn chân ở người bệnh đái tháo đường, BSCKI Nguyễn Khắc Tiệp, Phó trưởng khoa Đái tháo đường, phụ trách tổ bàn chân Bệnh viện Nội tiết Nghệ An chia sẻ nguyên nhân bệnh lý bàn chân gồm:

Tổn thương thần kinh ngoại biên: có thể xảy ra ở bất kỳ người bệnh ĐTĐ nào, biến chứng thần kinh ngoại biên làm giảm khả năng cảm nhận cảm giác ở bàn chân như đau, nóng, lạnh; người bệnh không thể cảm nhận được bàn chân của mình đã bị tổn thương. Khi chân sưng to lên hoặc nhiễm trùng nặng sẽ làm cho việc điều trị trở nên khó khăn.

Loét thường gặp ở đầu các xương bàn chân, ngón chân cái, gót chân hay các vết chai ở chân, giữa các ngón chân.

Tổn thương mạch máu: người bệnh đái tháo đường dễ bị xơ vữa động mạch, các mạch máu bị hẹp hoặc tắc sẽ làm giảm lượng máu đến bàn chân. Điều này làm các vết loét lâu lành.

Nhiễm trùng: Người bệnh đái tháo đường dễ bị nhiễm trùng hơn so với người bình thường do lượng đường trong máu cao làm vi khuẩn phát triển. Lượng máu đến bàn chân kém làm cho các tổn thương ở bàn chân lâu lành hơn. Chỉ cần một vết thương nhỏ cũng có thể gây ra loét và nhiễm trùng. Nếu nhiễm trùng kết hợp với thiếu máu thì nguy cơ gây cắt cụt chi là rất cao.

Chai chân thường là dấu hiệu đầu tiên có thể dẫn đến viêm loét. Nếu vết chai này đỏ và gây đau hoặc da chân đổi màu hoặc tiết dịch có mùi hôi… thường là dấu hiệu chỉ điểm bạn có thể mắc bệnh đái tháo đường.

Ngoài ra còn có một số nguyên nhân khác gây loét bàn chân như: Mang giày, vớ quá chật; Người bệnh đái tháo đường có sức đề kháng kém, dễ bị viêm loét và khi bị viêm loét các vết thương rất lâu lành; Béo phì làm tăng áp lực lên bàn chân.

Người bệnh đái tháo đường nặng thường bị biến chứng ở mắt làm giảm thị lực, người bệnh dễ ngã; tăng nguy cơ tổn thương do ngã đồng thời do mắt kém nên khó phát hiện những biến đổi trên bàn chân.

Hút thuốc lá: Thuốc lá làm tăng nguy cơ biến chứng trên bàn chân, làm chậm hấp thu của insulin khi người bệnh phải tiêm insulin để điều trị. Người hút thuốc lá có nguy cơ loét bàn chân tăng gấp 2 – 3 lần so với người không hút thuốc lá.

Các dấu hiệu và triệu chứng thường gặp trước khi có biến chứng bàn chân: Móng chân bị đổi màu; Da khô; Rối loạn cảm giác tại bàn chân; Hay đau, mỏi chân không đi được xa; Sưng phồng bất thường và kéo dài tại bàn chân; Xuất hiện quá nhiều nốt chai chân;

Làm cách nào để chăm sóc tốt bàn chân người bệnh ĐTĐ: bệnh nhân cần kiểm tra bàn chân hàng ngày; Tự kiểm tra từ trên xuống dưới bàn chân. Có thể nhờ người thân nhìn giùm bàn chân nếu không nhìn thấy rõ. Nên chọn một thời điểm cố định trong ngày để dễ nhớ, chọn nơi có ánh sáng tốt, sử dụng một chiếc gương để dễ quan sát lòng bàn chân.

Cần kiểm tra cả những kẽ chân, kẽ móng xem có vết xước, vết chai sạn, vết rộp, da có bị khô nứt, bị đỏ, nóng hay bị căng khi sờ bất cứ vùng nào của bàn chân, sự phát triển của móng chân có bất thường, móng quặp vào trong không.

Vệ sinh bàn chân sạch sẽ, sử dụng xà phòng nhẹ và nước ấm (khoảng 37 độ C là tốt nhất) để rửa chân mỗi ngày, chú ý lau thật khô, nhẹ nhàng, không cọ xát mạnh.

Nếu da quá khô có thể sử dụng các loại kem giữ ẩm da, đặc biệt chú ý vùng gót chân, không thoa lên kẽ chân.

Cắt móng tay, móng chân thường xuyên, cắt móng thẳng ngang tránh cắt quá sát phần da và không cắt vào khóe móng.

Bảo vệ đôi chân với giày và tất:

Luôn mang giày dép để tránh đạp lên các mảnh chai, vật sắc nhọn mà người bệnh không nhìn thấy được. Không nên mang dép kẹp vì có thể gây loét ở giữa ngón cái và ngón thứ hai.

Luôn mang tất để giữ ấm và bảo vệ chân, tất mềm mại và dệt bằng sợi tự nhiên, không có đường may. Thay tất sạch và khô mỗi ngày.

Tránh mang giày quá chật vì dễ gây các vết phồng rộp ở da; luôn mang vớ khi cần phải mang giày để tránh phồng chân.

Cần kiểm tra giày trước khi mang để đảm bảo không có bất cứ vật nào trong giày như cát bụi, côn trùng… có thể gây tổn thương đôi chân.

Cách chọn giầy:

Chọn giày phải kín ngón và gót. Chất liệu giày bằng da mềm mại, bên trong không bị gồ. Đảm bảo giày rộng hơn ít nhất 1,3cm so với bàn chân, nên thử giầy vào buổi chiều.

Cẩn thận với nhiệt độ:

Khi dùng nước nóng tắm, rửa chân thì không dùng chân để kiểm tra nhiệt độ nước do cảm giác da của bệnh nhân ĐTĐ đã bị suy giảm. Nên kiểm tra nhiệt độ nước bằng nhiệt kế, mu bàn tay hoặc khuỷu tay. Ban đêm cần mang tất chân để giữ ấm (nếu trời lạnh) trước khi đi ngủ. Không sưởi ấm chân bằng lò than, viên gạch nung nóng; không dùng nước nóng để xông hơi bàn chân hoặc ngâm chân; không đốt lá ngải hơ chân…vì dễ gây bỏng.

Giữ cho mạch máu được lưu thông dễ dàng hơn: Nâng cao chân bằng 1 chiếc ghế khác khi ngồi; Không ngồi bắt chéo chân quá lâu; Không đi những đôi vớ chật hoặc thắt nút quanh cổ chân; Cử động ngón chân trong 5 phút 2-3 lần trong ngày; Tập vận động bàn chân hàng ngày để tăng lưu thông mạch máu ở bàn chân như: đi bộ, đạp xe,…

Uống nhiều nước: bệnh ĐTĐ thường gây tiểu nhiều làm người bệnh mất nước; vì vậy, cần uống nhiều nước hơn 2 lít nước/ngày để bù đắp lượng nước thiếu hụt và giúp da luôn được tươi tắn khỏe mạnh.

Khi bị các tổn thương da, hay có cục chai sần ở bàn chân không nên tự xử lý tại nhà mà phải đi khám ở cơ sở y tế để được điều trị kịp thời và được hướng dẫn chăm sóc để tránh biến chứng nặng hơn.

Ngoài ra khi trời lạnh, người bệnh ĐTĐ chỉ đi tất ở bàn chân, không dùng chai nước nóng hoặc các vật nóng đặt lên chân để làm ấm và cần thay tất hàng ngày vì rất dễ gây bỏng do thần kinh ngoại vi mất cảm giác. Không nên để chân trần tiếp xúc với bề mặt nóng như cát nóng, bề mặt xi măng ngoài trời nắng... Thường xuyên thay giày dép đi trong ngày, nên có hơn 2 đôi đi lại trong ngày với kiểu dáng khác nhau giúp bàn chân không tì đè mãi ở một vị trí.

Để kiểm tra, phát hiện kịp thời các biến chứng bàn chân cho bệnh nhân, Bệnh viện Nội Tiết Nghệ An đã thành lập phòng khám tư vấn chăm sóc bàn chân cho bệnh nhân ĐTĐ, qua triển khai đã phát hiện sớm các nguy cơ gây biến chứng, và điều trị kịp thời các biến chứng cho bệnh nhân.

Người dân nên chủ động đi kiểm tra sức khỏe định kỳ 3 hoặc 6 tháng 1 lần tại các cơ sở Y tế, bệnh viện chuyên khoa để phát hiện các bệnh lý, trong đó có bệnh Đái tháo đường. Khi đã phát hiện bị bệnh đái tháo đường cần phải tuân thủ phác đồ điều trị của bác sĩ chuyên khoa để ổn định đường huyết, không tự ý bỏ trị, không tự mua thuốc lá, thuốc nam để điều trị, có chế độ dinh dưỡng phù hợp và chế độ luyện tập thể dục, thể thao hợp lý…

Khi bệnh nhân phát hiện có các biến đổi bất thường ở bàn chân cần đi khám ngay, kể cả chưa tới lịch hẹn tái khám để tránh các biến chứng đáng tiếc. BS CKI Nguyễn Khắc Tiệp khuyến cáo.