 Vi khuẩn thương hàn. |
Vi khuẩn gây bệnh như thế nào?
Bệnh lây lan khi vi khuẩn trong phân người bị bệnh nhiễm vào thức ăn hay thức uống và truyền sang người khác. Khi theo thức ăn vào đường tiêu hóa, vi khuẩn xuyên vào thành ruột và bị thực bào bởi đại thực bào. Salmonella typhi lúc đó thay đổi cấu trúc của nó để chống lại sự phá hủy và cho phép chúng tồn tại bên trong đại thực bào. Do đó, vi khuẩn chống lại được sự gây hại của bạch cầu hạt, bổ thể và đáp ứng miễn dịch. Vi khuẩn sau đó lan tỏa theo hệ thống bạch huyết trong khi vẫn nằm trong đại thực bào. Từ đây chúng xâm nhập hệ thống lưới nội mô và hầu hết các cơ quan trong cơ thể. Salmonella typhi là trực khuẩn gram âm, di chuyển nhờ tiêm mao, tăng trưởng nhanh nhất ở nhiệt độ 37oC, nhiệt độ cơ thể.
Thời gian ủ bệnh từ 5 - 14 ngày, vi khuẩn qua thành ruột, xâm nhập vào hạch bạch huyết mạc treo và lách. Vi khuẩn vào máu gây nhiễm khuẩn huyết rồi nhiễm khuẩn khu trú chủ yếu ở hạch lympho của ruột non. Tổn thương gây các mảng Payer viêm và có thể bị loét nặng, nhất là sau 3 tuần bị bệnh. Vi khuẩn có thể đến phổi, túi mật, thận và hệ thần kinh trung ương.
Bệnh thương hàn biểu hiện ra sao?
Bệnh thương hàn có đặc trưng là sốt liên tục, sốt cao lên đến 40oC, vã nhiều mồ hôi, viêm dạ dày ruột và tiêu chảy không có màu. Hiếm gặp hơn là ban dát, chấm màu (đỏ) hồng có thể xuất hiện. Trường hợp điển hình, diễn tiến của bệnh thương hàn không được điều trị được chia làm 4 giai đoạn riêng rẽ, mỗi giai đoạn kéo dài khoảng 1 tuần. Tuần đầu tiên, có một sự gia tăng nhiệt độ từ từ tương ứng với chậm nhịp tim, khó chịu, nhức đầu và ho. Chảy máu mũi (chảy máu cam) ở 25% các trường hợp và đau bụng có thể có. Giảm bạch cầu, giảm bạch cầu ưa axit tương quan với tăng bạch cầu lympho, nuôi cấy máu tìm thấy Salmonella typhi hay Paratyphi. Vào tuần thứ hai, bệnh nhân nằm liệt giường với sốt cao dạng cao nguyên quanh mức 40oC và nhịp tim chậm (tình trạng mạch nhiệt phân ly). Bệnh nhân luôn có mê sảng, li bì nhưng thỉnh thoảng bị kích thích. Do mê sảng làm cho bệnh thương hàn có biệt danh là "sốt thần kinh". Chấm ban hồng xuất hiện ở phần thấp của ngực và bụng ở khoảng 1/3 bệnh nhân. Khám thấy có ran ngáy ở đáy phổi. Bụng trướng căng và đau ở 1/4 dưới phải, nơi có thể nghe được sôi bụng. Tiêu chảy có thể xảy ra trong giai đoạn này, đi tiêu 6 - 8 lần/ngày, phân màu xanh lục, mùi đặc trưng, nhiều trường hợp lại gặp táo bón. Gan và lách to, mềm và xét nghiệm thấy men transaminases tăng. Phản ứng Widal dương tính rõ với kháng thể kháng O và kháng H. Nuôi cấy máu thỉnh thoảng vẫn dương tính trong giai đoạn này. Tuần thứ ba của thương hàn, một số biến chứng có thể xảy ra như: xuất huyết tiêu hóa do chảy máu từ mảng Peyer ở ruột gây xung huyết; có thể rất trầm trọng nhưng thường không gây tử vong; thủng ruột non ở đoạn xa hồi tràng, đây là biến chứng rất nặng và thường gây tử vong, nó có thể xảy ra mà không có triệu chứng cảnh báo cho đến khi nhiễm khuẩn huyết và viêm phúc mạc lan tỏa; viêm não; gây mủ ở cơ quan khác, viêm túi mật, viêm nội tâm mạc, viêm xương. Nhiệt độ tiếp tục tăng và rất ít dao động suốt hơn 24 giờ. Mất nước xảy ra sau đó và bệnh nhân mê sảng. Cuối tuần thứ ba, sốt bắt đầu giảm, tiếp tục đến tuần thứ 4 và tuần cuối cùng. Nếu không bị biến chứng, bệnh nhân sẽ khá dần lên sau một giai đoạn từ 7 - 10 ngày nhưng bệnh có thể tái phát 2 tuần sau khi đã lui bệnh.
Bệnh cần phân biệt với các bệnh dạ dày ruột và các bệnh nhiễm khuẩn khác cũng có một số ít dấu hiệu lâm sàng giống thương hàn như: lao, viêm nội tâm mạc, bệnh do brucella, u lympho, sốt Q, đôi khi phải chẩn đoán phân biệt với cả viêm gan virut, sốt rét hay bệnh lỵ amip.
Phương pháp phòng và chữa bệnh
Tiêm phòng bệnh cho các đối tượng là người có tiếp xúc với bệnh nhân trong cùng gia đình, các hộ sống cùng địa bàn dân cư nơi ổ bệnh xuất phát, người đến vùng có dịch tễ và khi có dịch xảy ra. Hiện nay có vaccin uống nhiều lần và vaccin tiêm một lần, tác dụng như nhau, nhưng dạng uống ít tác dụng phụ hơn. Khi cần phải nhắc lại sau 5 năm cho loại uống và sau 3 năm cho loại tiêm. Xử lý tốt các chất thải, bảo vệ nguồn nước và thực phẩm khỏi bị nhiễm bẩn là các biện pháp y tế cộng đồng rất quan trọng để phòng bệnh. Những người lành mang vi khuẩn không được phép làm việc ở nơi có liên quan đến dịch vụ ăn uống.
Kháng sinh như ampicillin, chloramphenicol, trimethoprim-sulfamethoxazole, amoxicillin và ciprofloxacin được sử dụng phổ biến để điều trị bệnh thương hàn. Nếu không được điều trị, thương hàn tồn tại trong 3 tuần - 1 tháng. Thời gian điều trị kháng sinh cho bệnh nhân thương hàn thông thường là 14 ngày. Tử vong từ 10 - 30% ở những trường hợp không được điều trị. Người già và người ốm liệt giường thường có tiên lượng xấu. Ở trẻ em, bệnh sẽ nhẹ hơn. Khi có biến chứng, tiên lượng xấu, tình trạng mang vi khuẩn có thể tồn tại dù được dùng thuốc.
ThS. Bùi Hữu Thời