Lần này, đang yên đang lành thì Tạp chí Văn nghệ Quân đội kêu đi dự trại. Trại là trại văn xuôi, cuộc trại cuối cùng để kết thúc cuộc thi “lửa mới” của Tạp chí phát động suốt 2 năm qua. Thấy bảo từ giải nhì xuống thì đã có rồi nên trại lần này là để tìm giải nhất. Thế nhưng lại vẫn lọt vào trại mấy ông bà nhà thơ. Nó có 2 lý do, một là ông nhà văn Đỗ Tiến Thụy - Trưởng ban Văn của Tạp chí cho rằng, nhà văn rất cần đọc thơ, đọc để biết sao họ dùng chữ đắt, chỉ có mấy chục chữ mà... xong bài thơ, tán được bao chuyện, trong khi văn xuôi phải tãi ra đến cả chục trang mà có khi vẫn chưa hết ý. Hai nữa là hình ảnh của thơ rất đắt nên nhà văn cũng nên đọc cho biết. Thực ra thì Thụy nói sang trọng hơn, nhưng nếu tôi tường thuật hết lại bảo là... tự khen mình nên tóm đại ý nó thế. Thứ 2 là ông Võ Thành Hạo - Bí thư Bến Tre mới về hưu, khi thông qua phương án mở trại ở Bến Tre lúc còn làm việc (trại này được chuẩn bị trước cả năm) thì bảo, trại sao lại chỉ mỗi văn, phải có thơ nữa chứ, thơ nó mới... sang. Mình văn không hết ý đâu. Đấy là lý do tôi có mặt ở trại văn.
Những cây đàn làm từ gỗ dừa của ông Ba Bá.
Hồi còn làm việc, tôi là người chống đến cùng các vị lãnh đạo thích... mần thơ. Thơ hay chả nói làm gì, tôi hết sức trân trọng, nhưng đa phần các bố này vần hóa những ý nghĩ vừa chủ quan vừa xơ cứng của mình, rồi gửi cho báo/tạp chí văn nghệ tỉnh bắt in. Tôi trở thành cái gai trong mắt một số đồng chí lãnh đạo thích... làm thơ vì không chịu in thơ họ. Nói thật, trong số tổng biên tập các tạp chí văn nghệ cấp tỉnh thời ấy, loại dám ngang như tôi không nhiều, rất hiếm nữa. Có vài hội văn nghệ sau khi in thơ lãnh đạo tỉnh còn tổ chức mời nhạc sĩ phổ nhạc, làm phim, ít nhất là phát trên truyền hình tỉnh, rồi in đĩa phát cho cán bộ chiến sĩ nhân dân trong tỉnh, nghe râm ran khắp. Vấn đề là những bài thơ ấy nó dở vô cùng vô tận, chính xác là nó không phải là thơ.
Tôi chơi với nhà văn Vũ Hồng ở Bến Tre. Anh có nói với tôi rằng anh Hạo - Bí thư tỉnh cũng làm thơ. Tôi kể cho anh “đoạn trường” khổ ải của tôi khi “chiến đấu” chống thơ dở của lãnh đạo. Hồng bảo, nhưng thơ anh Hạo hay. Điều này sau đấy được nhà thơ Nguyễn Bình Phương - Tổng biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội và nhà thơ Đoàn Văn Mật - Trưởng ban Thơ xác nhận rằng thơ ông Hạo từng được in ở tạp chí Văn nghệ Quân đội. Không những thế còn xác nhận tiếp là in từ thời ông này là Phó Bí thư và in xong mới biết “thân phận” của ông ấy. Được in thơ ở Tạp chí này thì coi như được... cấp giấy chứng nhận thơ là thơ rồi. Đến nhà thơ chuyên nghiệp được in thơ ở đấy vẫn sướng râm ran cả tháng nữa là.
Nhưng tôi nhớ một chi tiết là một hôm xem trên facebook của một “phây nhân” Bến Tre, thấy đưa tin một hội viên Hội Văn học Nghệ thuật Bến Tre bị bệnh, lên Sài Gòn chữa. Ông Hạo này, khi ấy đã là Bí thư, từ Bến Tre lên Sài Gòn, vào bệnh viện thăm anh này. Tôi có còm vào trang ấy, rằng có lẽ đây là bí thư duy nhất của cả nước làm việc này. Anh bệnh nhân này chỉ là hội viên bình thường.
Hôm khai mạc trại, được chỉ định phát biểu, thấy anh Hạo ngồi dưới, tôi kể chuyện này, bởi tôi vẫn khẳng định, cái hành động nhân văn ấy nó chưa nhiều ở nước ta và việc ấy nó hết sức tự thân chứ chả màu mè gì?...
Bến Tre là vùng đất rất lạ, nó gồm mấy cái cồn, trước để đến đây chỉ có một con đường là qua phà Rạch Miễu, nối từ Mỹ Tho sang. Giờ có cầu, nhoáng cái đã thấy Bến Tre lù lù trước mặt. Và nhờ thế mà nó tạo nên một tính cách Bến Tre. Ngoài cụ Đồ Chiểu nổi tiếng thì nó là nơi sinh ra Đồng khởi 1960, nó sinh ra chị Ba Định lừng danh một thuở, vị nữ tướng đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam và hiện nay cũng đang kỷ lục là vị nữ Chủ tịch Quốc hội đương nhiệm cũng là người Bến Tre. Chưa hết, nghe nói nếu tính số tướng lĩnh trên đầu dân thì Bến Tre cũng đóng góp nhiều nhất trong cả nước.
Và té ra ở đây là nơi mở đầu con đường Hồ Chí Minh trên biển huyền thoại một thời.
Tôi nhớ hồi bé tí có đọc một cuốn sách về cuộc đời chị Ba Định, biết chị đi ghe bầu ra Bắc xin vũ khí nhưng không nghĩ chị đi từ đất Bến Tre này. Sau đấy thì nghe bao nhiêu chuyện như huyền thoại về những chuyến đi của “đoàn tàu không số” và thì ra đích đến của những chuyến hải trình ấy là đất này và Cà Mau.
Ở huyện Thạnh Phú bây giờ, cái bến tàu không số một thời ấy vẫn còn.
Chúng tôi đã đến đấy, thăm cán bộ chiến sĩ Đồn Biên phòng Cổ Chiên, thăm di tích lịch sử thấm đẫm huyền thoại của cuộc kháng chiến cũng huyền thoại ấy. Đấy là xã Thạnh Hải - nơi tiếp nhận các đoàn tàu không số, nơi vẫn còn 1 thủy thủ đoàn tàu không số đang sống hiền lành. Toàn huyện Thạnh Phú này giờ đã được Chính phủ công nhận là an toàn khu. Rất may là huyện này giờ du lịch phát triển rất mạnh. Người ta thống kê cứ 1 người dân có 3 khách du lịch. Con số như thế là rất ổn, một anh bạn am hiểu du lịch ghé tai tôi nói. Cái Nghĩa trang Hồi Cỏ ở huyện này đa phần là lính miền Bắc giờ vĩnh viễn nằm đấy.
Một chiều mưa lút thút, chúng tôi đến thăm ông Ba Bá.
Lại cũng một kỳ nhân Bến Tre.
Đã đành là xứ dừa thì người ta tận dụng hết những gì của dừa để phục vụ đời sống. Hồi trước năm 75, tôi chỉ biết có 2 xứ nhiều dừa: Một là Hoằng Hóa của xứ Thanh nơi tôi sống. Hồi ấy, bất cứ ai phàm đã qua xứ Thanh là đều mua dừa. Những quả dừa to lủng lẳng từng chùm trên những cây dừa cao vút. Và thứ 2 là... Tam Quan, qua bài thơ học cấp 1 của nhà thơ quê Bình Định - Phạm Hổ: Quê em ở Tam Quan/ Giữa miền Nam ruột thịt/ Quê em dù xa tít/ Em vẫn nhớ vẫn thương/ Nằm sát ở ven đường/ Rừng dừa ngủ dưới nắng/ Thân cây dừa mọc thẳng/ Hắt bóng xuống bên đường/ Cơm dừa trắng và ngon/ Xa bao năm vẫn nhớ/ Em nhớ gian nhà nhỏ/ Sáng ngọn đèn dầu dừa...
Sau này thì té ra, so với Bến Tre, cả 2 xứ dừa huyền thoại một thời kia chưa là cái... đinh gì?
Các xứ kia đa phần người ta mới khai thác quả. Bến Tre không chừa một thứ gì, tuốt tuồn tuột thành sản phẩm. Và quả không chỉ để... uống nước. Nên mới có chuyện mấy nhà văn xứ Bắc vào dự trại vào quán cà phê gọi... nước dừa và đa phần là không có, trong khi tất cả các xứ khác đều có dừa tươi trong quán. Kẹo dừa bánh dừa, dừa sấy dừa ướp cho đến đũa dừa, ấm tích dừa, đồng hồ dừa, mỹ phẩm dừa... có hết.
Và ông Ba Bá thì làm đàn từ gỗ dừa.
Làm đàn bằng dừa để bán như món quà lưu niệm thì dễ, nhiều người làm được. Nhưng ông Bá làm đàn để chơi, sử dụng được như đàn làm bằng mọi vật liệu khác. Và không chỉ đàn dân tộc mà cả đàn hiện đại như ghi-ta, măng-đô-lin, vĩ cầm... Tất nhiên, những chỗ cần tạo âm chuẩn thì ông dùng gỗ khác, thông Canada chẳng hạn, chủ yếu ở mặt đàn.
Hiện ông làm được khoảng 14 - 15 loại đàn.
Như thế thì cũng... kinh rồi.
Nhưng chưa, ông còn sử dụng được tất cả các loại đàn ông làm như một nghệ sĩ thứ thiệt. Tất nhiên, xòe bàn tay khô khỏng ra, ông nói, tay người chơi đàn phải giữ như giữ... con ngươi mắt, tay tôi suốt ngày gọt đẽo bào chặt các loại nên chơi đàn nó cứng lắm.
Nhưng ông yêu đàn, yêu dừa một cách kỳ lạ.
Không có lương hưu vì... bỏ ngang việc (ông đi bộ đội từ năm 1959, tới năm 1979, đúng 20 năm thì nghỉ), giờ ông hưởng lương thương binh, đâu như hơn 2 triệu/tháng. Ông ở một mình trong căn nhà mỗi chiều tròm trèm 4m, cách một khoảng vườn đầy cỏ là cái xưởng của ông. Đấy là nơi ông làm đàn. Hết tiền thì sao anh Ba? À hết thì tôi lại đi đánh đàn ở các đám tiệc, dăm bữa có tiền lại về làm đàn. Miền Tây, các đám tiệc, các điểm du lịch... đều có những nghệ sĩ đánh đàn cho thực khách hát, tuốt luốt các loại, từ ca cổ tới tân nhạc. Những nhạc công phải là người cực nhạy, nhanh để... chiều tất cả các loại nhạc, các loại giọng.
Ông Ba Bá sử dụng được các loại đàn ông làm như một nghệ sĩ thứ thiệt.
Và té ra dừa nó cũng như... người, là nó khác nhau, từng cây khác nhau, từng vùng khác nhau. Ông Ba có tài xem dừa, nhìn cây dừa là biết nó sẽ kêu như thế nào, tức nói một cách văn hoa thì từng cây dừa có đời sống khác nhau, tâm hồn khác nhau... chứ không phải là vô hồn, vô thức và tăm tắp như... dừa. Cây dừa già quá 80 tuổi, non dưới 60 tuổi thì không làm đàn được, gỗ màu đen không đẹp. Trong độ tuổi ấy thì nó màu vàng, lên nước rất đẹp. Đến xưởng chọn rồi đặt người ta xẻ, làm thành tấm, chuyển về. Như đã nói, có những phần ông phải dùng gỗ chuyên dụng cho đàn. Ấy là có mấy bạn trẻ nhưng là chủ những xưởng làm đàn lớn ở Sài Gòn, nghe tin ông làm đàn bằng gỗ dừa, bèn phóng xe máy xuống xem, rồi vì liên tài mà kết thân. Chính mấy ông chủ này là nơi cung cấp gỗ thông Canada và ngô đồng cho ông, chứ trước đấy ông chỉ dùng gỗ cây Goao. Thực ra, những loại gỗ này chiếm rất ít trong tỷ lệ gỗ làm đàn nhưng phải có bởi không thì tiếng đàn không chuẩn. Hỏi ông thế có trả tiền gỗ cho các bạn kia không? Ông cười, tiền đâu mà trả nhưng tôi biếu họ lại bưởi và dừa trong vườn nhà. Trong nhà ông giờ vừa treo vừa bày hàng trăm cây đàn, từ nhỏ như cẳng tay tới lớn như cái trống, thi thoảng bán một cây lấy tiền mua gỗ và vật tư, còn lại cứ để đấy.
Phạm Văn Luân cũng là nhân vật rất đáng chú ý. Tôi quen Luân qua một người chị. Chị gửi quà Trung thu cho Luân và anh Phan Văn Mãi - Bí thư Bến Tre. Tôi điện thoại và Luân đến khách sạn lấy. Chính Luân là người thiết kế cho tôi đi một số nơi, trong đó có xuống nhà ông Ba Bá như vừa kể. Anh chàng này giờ là Phó Trưởng phòng nghiên cứu khoa học và quan hệ quốc tế của Trường Cao đẳng Bến Tre. Anh chàng này rất xông xáo, ham việc và yêu việc, có thể gọi là thổ công Bến Tre, ít nhất là đối với tôi. Tiếc là vì thời gian nên một số nơi anh giới thiệu, cuối cùng thì tôi đành chỉ nghe anh kể chứ chưa xuống được và cảm nhận được tình yêu Bến Tre cuồng nhiệt của anh. Hôm xuống nhà ông Ba Bá, thấy có mấy cô sinh viên Trường Cao đẳng Bến Tre hệ mầm non đang ở đấy. Té ra các cô bé sắp làm cô giáo mầm non này xuống thăm và để hỏi ông nghệ nhân này cách làm thế nào để đưa các nhạc cụ truyền thống vào dạy cho các cháu mẫu giáo. Nói thật là tôi đã rất xúc động về việc này. Người ta, ngoài giờ học thì đi chơi, thì lướt phây, thì làm các việc khác, trừ... học. Đây lại lặn lội vừa mưa vừa xa xuống gặp nghệ nhân để hỏi về việc mà giáo trình không có và chưa chắc đã áp dụng được vì quyền áp dụng vào không phải từ phía các cô bé này. Nhưng ngọn lửa từ thầy Luân đã truyền sang các bé này. Và không chỉ các bé này, một số sinh viên đã ra trường, đã có việc làm ổn định, giờ vẫn xắn tay cùng thầy Luân trong một số dự án xã hội...
Tất cả các đô thị nổi tiếng trên thế giới đều có sông chảy qua. Thành phố Bến Tre có tới mấy con sông như thế. Những ngày ở Bến Tre, sáng sáng tôi đi bộ trên bờ kè sông Bến Tre ngoặt sang sông Hàm Luông ngắm thành phố hết sức thanh bình còn lơ mơ ngủ. Nhưng không phải lúc nào, chỗ nào nó cũng êm đềm thế. Cách đây gần hai chục năm, sau một cuộc nhậu tơi bời, chúng tôi thuê một chiếc xuồng máy, tất cả lên đấy phóng ra ngã ba Hàm Luông. Chiều muộn, giông gió nổi lên đen kịt. Đã cởi quần áo ra định phóng xuống lấy... oai nhưng rồi, dẫu đã có rượu, chúng tôi vẫn tỉnh lại để... quay xuồng về và nhờ thế mà gần 20 năm sau, tôi trở lại, để viết những dòng này...
Bến Tre, Củ Chi, 9/2019.