Việt Nam được đánh giá là một trong những trung tâm đa dạng sinh học hàng đầu khu vực, với hơn 5.000 loài thực vật có công dụng làm thuốc. Tuy nhiên, trước sức ép từ khai thác tự phát, biến đổi khí hậu và đô thị hóa, nhiều loài dược liệu quý đang đứng trước nguy cơ cạn kiệt hoặc biến mất khỏi tự nhiên.
Theo TS. Phan Thúy Hiền – Phó Viện trưởng Viện Dược liệu (Bộ Y tế), Việt Nam hiện có hàng trăm loài cây thuốc quý đặc hữu như sâm Ngọc Linh, ba kích tím, lan kim tuyến, sa nhân tím… phân bố chủ yếu ở các vùng núi cao, nơi sinh kế người dân gắn chặt với rừng.
"Nếu không có giải pháp bảo tồn và khai thác hợp lý, chúng ta sẽ mất đi những nguồn gen vô giá – vốn là nền tảng cho phát triển dược học hiện đại," bà Hiền nhấn mạnh.
Nguồn gen quý đang chịu nhiều sức ép
Trong những năm gần đây, nhiều loài dược liệu quý đã bị khai thác triệt để để phục vụ nhu cầu thị trường. Một số loài như thất diệp nhất chi hoa, củ bình vôi, lan kim tuyến… đang bị đe dọa nghiêm trọng. Cùng với đó, sự thu hẹp của rừng tự nhiên, nạn chuyển đổi đất rừng, cùng tác động của biến đổi khí hậu đã khiến môi trường sống của các loài bị thu hẹp nhanh chóng.
Theo TS. Phan Thúy Hiền, một nguyên nhân sâu xa là thiếu dữ liệu đồng bộ và cơ sở khoa học để quản lý, theo dõi và quy hoạch nguồn gen dược liệu. "Nguồn gen dược liệu cần được coi là tài sản chiến lược quốc gia, được quản lý bằng hệ thống cơ sở dữ liệu và quy trình chuẩn hóa, thay vì chỉ phụ thuộc vào khai thác tự nhiên," bà nói.
Ngoài ra, ở nhiều địa phương, người dân vẫn sống dựa vào việc thu hái dược liệu tự nhiên mà chưa có mô hình trồng trọt thay thế. Điều này khiến quá trình khai thác diễn ra tự phát, thiếu kiểm soát và không tái tạo được nguồn gen. TS. Hiền cho rằng, muốn bảo tồn thành công, cần song hành giữa bảo tồn tại chỗ – duy trì dược liệu trong môi trường tự nhiên, và bảo tồn chuyển vị – lưu giữ, nhân giống tại vườn, trung tâm nghiên cứu.
Khoa học là chìa khóa của bảo tồn bền vững
Tại Viện Dược liệu, công tác bảo tồn được triển khai theo hướng kết hợp khoa học công nghệ hiện đại với tri thức bản địa. Viện hiện lưu giữ hơn 5.000 mẫu giống trong Ngân hàng gen dược liệu quốc gia, đồng thời xây dựng nhiều vườn bảo tồn tại các vùng sinh thái đặc trưng như Sa Pa (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc), Ba Vì (Hà Nội), Kon Tum, Quảng Nam, Ninh Thuận...
"Công nghệ sinh học, nuôi cấy mô, giám định gen và số hóa dữ liệu giúp chúng tôi nhận dạng, lưu trữ và phục hồi nguồn giống quý với độ chính xác cao," TS. Hiền cho biết. Nhờ đó, nhiều cây thuốc quý từng có nguy cơ tuyệt chủng như lan kim tuyến, thất diệp nhất chi hoa, hoàng liên chân gà… đã được nhân giống và tái lập quần thể trong tự nhiên.
Bên cạnh yếu tố khoa học, Viện Dược liệu cũng chú trọng phát triển mô hình "bảo tồn gắn với sinh kế cộng đồng". Ở các vùng dân tộc miền núi, việc hướng dẫn người dân trồng, chăm sóc và thu hái đúng kỹ thuật giúp họ có nguồn thu ổn định, đồng thời giảm áp lực lên rừng tự nhiên. "Khi người dân được hưởng lợi trực tiếp từ cây thuốc, họ sẽ trở thành lực lượng bảo vệ rừng hiệu quả nhất," bà Hiền chia sẻ.
Liên kết đa ngành – con đường phát triển dược liệu bền vững
Theo TS. Phan Thúy Hiền, bảo tồn nguồn gen dược liệu chỉ thực sự hiệu quả khi có sự phối hợp đồng bộ giữa các ngành khoa học, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương. Cần hình thành chuỗi giá trị dược liệu từ khâu bảo tồn – nhân giống – trồng trọt – chế biến – tiêu thụ, trong đó mỗi mắt xích đều tuân thủ tiêu chuẩn chất lượng và nguyên tắc bền vững.
Viện Dược liệu đang phối hợp với nhiều tỉnh xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn GACP-WHO (Thực hành tốt trồng trọt và thu hái cây thuốc theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới). Đây là hướng đi quan trọng để đảm bảo chất lượng dược liệu, đồng thời giúp doanh nghiệp dược Việt Nam chủ động nguồn cung trong nước, giảm phụ thuộc vào nhập khẩu.
"Bảo tồn không có nghĩa là cất giữ trong kho, mà là duy trì, phát triển và đưa nguồn gen vào phục vụ đời sống, qua đó tạo ra giá trị kinh tế, văn hóa và y học," TS. Hiền nhấn mạnh. Mục tiêu lâu dài là hình thành nền công nghiệp dược liệu xanh, dựa trên nguồn tài nguyên bản địa và tri thức khoa học tiên tiến.
Từ bảo tồn đến tự chủ dược liệu quốc gia
Trong bối cảnh nhu cầu chăm sóc sức khỏe bằng dược liệu ngày càng tăng, việc bảo tồn và phát triển bền vững nguồn gen bản địa là bước đi tất yếu để Việt Nam tiến tới tự chủ về dược liệu và thuốc có nguồn gốc thiên nhiên. Đây cũng là một phần trong chiến lược quốc gia về phát triển công nghiệp dược đến năm 2030, tầm nhìn 2045.
Kết thúc buổi trao đổi, TS. Phan Thúy Hiền gửi gắm: "Bảo tồn nguồn gen dược liệu không chỉ là nhiệm vụ của ngành y tế, mà là trách nhiệm của toàn xã hội. Khi chúng ta giữ được vốn gen quý, cũng là giữ lại tinh hoa của thiên nhiên và tri thức dân tộc – nền tảng cho một nền y học Việt Nam bền vững, tự chủ và nhân văn."
