Hiện nay ở nước ta có hơn 120 bảo tàng (BT) sở hữu nhiều hiện vật, tư liệu... lịch sử, văn hóa phục vụ nghiên cứu khoa học, giảng dạy, phổ biến tri thức và thưởng thức văn hóa cho công chúng, đồng thời góp phần phát triển du lịch. Tuy nhiên trên thực tế, nhiều BT ở nước ta được đầu tư lớn, song chưa thật sự phát triển bởi yếu kém nội tại và cả khách quan.
Đầu tư tiền tỷ, thưa thớt người xem
Mới đây, BT Hà Nội cho biết, số lượt khách tham quan BT này ngày càng giảm sút dù BT là công trình quy mô, cơ sở vật chất hiện đại với sự đầu tư cả ngàn tỷ đồng và nằm tại vị trí thuận lợi ở Thủ đô (đường Phạm Hùng, quận Nam Từ Liêm). Theo đó, tại BT Hà Nội, năm 2010 có 313 nghìn lượt khách tham quan, tuy nhiên tới năm 2014 còn 122 nghìn lượt và 110 nghìn lượt khách năm 2016. Như vậy, BT Hà Nội ngày càng ít người tới tham quan theo từng năm. Những con số biết nói này tiếp tục phản ánh BT Hà Nội là một trong những BT lớn ở Việt Nam kém phát triển, thu hút khách nhất.
Vì nhiều hạn chế, nhiều bảo tàng ở nước ta không thu hút được khách tham quan.
Bên cạnh đó, đã đi vào hoạt động được 2 năm song BT Văn học - nơi được kỳ vọng là “địa chỉ đỏ” giúp công chúng yêu văn học có thể đến tìm hiểu, có thêm kiến thức về cuộc đời, sự nghiệp các tác giả, tác phẩm xuất chúng qua các thời kỳ ở nước ta nhưng số lượng khách đến tham quan chỉ đếm trên đầu ngón tay mỗi ngày. Như BT Hà Nội, dù được xây dựng với số tiền lớn hơn 70 tỷ, tuy nhiên BT Văn học không thu hút người xem bởi nằm tại vị trí khó tìm (ngõ 275, đường Âu Cơ, Quảng An, quận Tây Hồ, Hà Nội), đồng thời nhiều chuyên gia và người dân đánh giá cách trình bày, hiện vật, tư liệu tại BT còn đơn điệu. Đơn cử, BT Văn học định dạng cho mỗi nhân vật bằng hình ảnh, tóm tắt sơ lược tiểu sử tác giả, tác phẩm. Vài nhân vật thêm một hai hình ảnh tư liệu hay chân dung do họa sĩ vẽ hoặc tượng. Phía dưới danh sách các tác phẩm là một loạt sách đã được in, thêm vài hiện vật như máy chữ, áo quần của tác giả nhưng không có câu chuyện đi kèm.
Thực tế trên ở nhiều BT tại Hà Nội đã không còn hiếm, BT cấp tỉnh lại càng đáng buồn hơn. Có thời điểm, nhân viên thuyết minh tại BT Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi thừa nhận, khu trưng bày trong BT luôn vắng khách tham quan, nhà đậu xe lác đác vài chiếc xe của nhân viên. Sự vắng vẻ này đến từ việc BT tỉnh này trưng bày hiện vật cũ từ năm này qua năm khác tạo ra sự nhàm chán, thiếu mới lạ và vì thế, dù mở cửa thường xuyên, không bán vé, nhưng số đoàn khách tham quan, đặc biệt là học sinh đến BT Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi ngày càng thưa thớt. Điều tương tự này cũng xảy ra tại không ít các BT cấp tỉnh ở nước ta với sự đầu tư lớn hàng chục, thậm chí hàng trăm tỷ đồng như BT Hải Dương, Bắc Ninh, Thái Bình, Hà Nam, Nam Định, Bắc Giang, Sóc Trăng, Tuyên Quang, Quảng Bình, Kon Tum, Côn Đảo...khiến cho diện mạo BT ở nước ta nói chung bị ảnh hưởng.
Đâu là nguyên nhân?
Câu hỏi “đâu là nguyên nhân BT ở nước ta vắng khách tham quan” từ lâu đã được giới chuyên môn nêu ra từ thực tiễn của nhiều BT nói trên. Theo nhà sử học Dương Trung Quốc, BT ngoài yếu tố hiện vật là cốt lõi thì cần quan tâm đến tính sáng tạo trong trình bày sao cho hấp dẫn. “Lâu nay chúng ta vốn chỉ quan tâm nhiều đến truyền thống mà đôi khi xem nhẹ các yếu tố văn hóa dân tộc, đời sống sinh hoạt, tôn giáo tín ngưỡng..., thế nên làm cho các thủ pháp trưng bày tại BT khô khan kém hấp dẫn” - ông Dương Trung Quốc chia sẻ.
Trong khi đó, nhiều chuyên gia có chung quan điểm, sai lầm lớn nhất ở ta hiện nay là những đơn vị không có chuyên môn lại đi làm BT, đồng thời chúng ta xây dựng tòa nhà trước rồi vài năm sau mới chuẩn bị trưng bày, khánh thành trưng bày như các BT cấp tỉnh kể trên. Điều này ngược với xu thế chung trên thế giới, thiếu khoa học, gây lãng phí, đồng thời không đáp ứng được nhu cầu người dân cũng như sự phát triển của xã hội. Cùng với đó, hiện nay chúng ta thiếu sự gắn kết giữa hoạt động BT và du lịch. Các BT chưa mặn mà với việc làm du lịch, chưa có sản phẩm để thu hút. Đó là chưa kể BT ở nước ta nhiều nhưng vụn, hiện vật phục chế nhiều, ít giá trị nguyên mẫu. Ngoài ra, kiến thức chuyên môn của hướng dẫn viên của nhiều BT còn hạn chế, chỉ thuyết minh theo chủ đề theo kiểu rập khuôn, máy móc...nên không thu hút được khách tham quan. Đồng thời, việc ứng dụng khoa học kỹ thuật vào trưng bày để tạo sự mới lạ, dễ tiếp cận với người xem cũng chưa được nhiều BT ở nước ta áp dụng.
Theo Cục Di sản (Bộ VH-TT&DL), để từng bước khắc phục tình trạng yếu kém, hạn chế nói trên của các BT ở nước ta, hệ thống BT cần tiếp tục đổi mới trưng bày theo hướng tăng cường các hiện vật gốc, ứng dụng các phương tiện khoa học kỹ thuật hiện đại để làm phong phú và hấp dẫn nội dung trưng bày. Bên cạnh đó, các BT cần đổi mới phương pháp tiếp cận và phục vụ công chúng thông qua việc đa dạng các hình thức giáo dục tại BT, cùng với đó đẩy mạnh gắn kết hoạt động của BT với các tổ chức, doanh nghiệp du lịch nhằm mở rộng khả năng quảng bá hình ảnh của địa phương, đất nước tới du khách. Đặc biệt các BT cũng cần phải có kế hoạch tiến hành đào tạo nhân lực để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của công chúng cũng như đủ năng lực để thực hành đổi mới BT.