Bản sắc văn hóa dân tộc là vấn đề đã cuốn hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học xã hội và các nhà nghiên cứu, quản lý văn hóa từ nhiều năm nay. Hiện có đến hàng chục công trình nghiên cứu văn hóa đã đề cập đến vấn đề bản sắc văn hóa dân tộc, đặc biệt là trong thời kỳ hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng như hiện nay. Điểm khác biệt đáng ghi nhận là bản sắc văn hóa dân tộc được nhà văn Hoàng Ngọc Hiến quan tâm xem xét lại không phải từ góc độ văn hóa học hay quản lý xã hội về văn hóa mà là từ góc độ minh triết Việt.
Về minh triết Việt
Quãng 10 năm trở lại đây, chưa bao giờ những lần gặp gỡ với bạn bè, nhà văn Hoàng Ngọc Hiến lại không đem những ý tưởng và cả lòng đam mê của mình về minh triết ra đàm luận. Quả thực, đây là một lĩnh vực thực sự mới mẻ, đến mức tôi chỉ có thể mơ hồ cảm nhận được một cái gì đó rất mới lạ và thật sự thú vị. Thế rồi qua nhiều lần tiếp xúc, được ông giảng giải, qua các tài liệu của ông và những người khác viết và đặc biệt qua cách trình bày cực kỳ súc tích, dễ hiểu của ông, tôi cảm thấy như được “khai hóa” về một vấn đề mà bấy lâu nay mình vẫn còn mù mờ. Đấy là minh triết.
Theo nhà văn Hoàng Ngọc Hiến, minh triết được hình dung gần giống như là “đạo lý đời thường” trong tương quan với “đạo lý thánh hiền”. “Đạo lý đời thường” là cách sống và cách ứng xử giữa con người với con người. Còn “đạo lý thành hiền” là cách sống và cách ứng xử giữa cấp trên và cấp dưới, giữa những người giữ các trọng trách xã hội từ nhỏ đến lớn. Nhà văn Hoàng Ngọc Hiến tỏ ra rất thích thú với quan niệm của Ngô Thì Sĩ (1740-1786) về sự phân biệt giữa “đạo lý thánh hiền” và “đạo lý đời thường”: “Đem đạo thánh hiền để quở trách thói đời không bằng đem đạo đời thường ra cảm hóa lòng người” (tr17). Như vậy, xét về khía cạnh này, minh triết có nhiều nét tương đồng với “đạo lý đời thường”. Tất nhiên, minh triết là một phạm trù triết học - văn hóa nên nó có nội hàm rộng lớn hơn. Nhưng các sắc thái biểu hiện của “đạo lý đời thường” lại rất phong phú, đa dạng, có thể nói là vô cùng tận. Mỗi người có hàng trăm ngàn cách ứng xử khác nhau với những người xung quanh, trong những cảnh huống khác nhau. Từ gợi ý trên của Ngô Thì Sĩ, nhà văn Hoàng Ngọc Hiến lần đầu tiên đã mạnh dạn đưa ra một định nghĩa về minh triết của riêng mình: “Minh triết là tính sáng khôn, thiên về diễn ngôn thoáng gọn, chủ yếu được sống và sống ở bình diện đạo lý đời thường, tuy vậy không xa lạ với đạo lý thánh hiền thiên về cảm hóa lòng người hơn là quở trách thói đời”. Và theo ông, cảm hứng chủ đạo của minh triết là “xây dựng” bằng “sự cảm hóa lòng người”.
 |
Từ góc nhìn minh triết Việt ngẫm về bản sắc văn hóa dân tộc
Trước tiên, nhà văn Hoàng Ngọc Hiến đã đưa ra một cách phân biệt rất cụ thể, dễ hiểu rằng nếu “văn minh” là những thiết chế và cơ chế kinh tế, pháp lý, xã hội... được cộng đồng mà đứng đầu là cơ quan có thẩm quyền đặt ra để đảm bảo trật tự, ổn định đời sống cộng đồng xã hội thì “văn hóa” là tổng thể những tư tưởng triết học, đạo đức, tôn giáo, mỹ học... được thăng hoa và siêu thoát từ đời sống tinh thần của xã hội. Văn hóa do gốc rễ lịch sử bền sâu nên bao giờ cũng có tiềm lực trường tồn lớn hơn những thiết chế văn minh thường thiên về mặt hành dụng và do đó tính bất định, tính nhất thời nhiều hơn.
Theo ông Hiến, văn hóa dân tộc cao hơn mọi thành kiến giai cấp hẹp hòi. Nó sẵn sàng tiếp nhận mọi giá trị để làm giàu cho bản thân. Do vậy, văn hóa của dân tộc nào càng khoan hòa bao nhiêu càng lớn bấy nhiêu. Minh chứng là những năm gần đây, văn hóa của ta đã khoan hòa tiếp nhận Thơ mới, Tự lực văn đoàn và nhiều tác phẩm văn chương có giá trị của thế giới. Trong quá trình phát triển đất nước sẽ khó tránh khỏi những mâu thuẫn, xung đột về lợi ích kinh tế và xã hội, nhưng văn hóa với tinh thần khoan hòa của nó đã đem lại một sức mạnh to lớn góp phần vào sự củng cố, thống nhất quốc gia và đoàn kết dân tộc.
Từ sự lý giải trên, với góc nhìn minh triết có thể thấy bản chất của văn hóa là “sự bao dung” tạo nên tinh thần hòa hợp và hòa giải dân tộc. Thực chất quá trình phát triển của dân tộc ta về khía cạnh văn hóa từ góc nhìn minh triết là quá trình tích hợp lý tưởng nhân đạo, cảm hứng nhân ái và kinh nghiệm tu thân của mỗi thành viên trong cộng đồng. Nếu thoát ly bản sắc văn hóa dân tộc với tư cách là sự hợp dung các nguồn mạch minh triết thì sự tiếp biến văn hóa sẽ diễn ra một cách máy móc và méo mó, do đó, sự tiếp biến trong quá trình hội nhập sẽ không thể nào có được những thành tựu bền vững.
Để tạm thời kết lại vấn đề bản sắc văn hóa dân tộc, nhà văn Hoàng Ngọc Hiến đã viện dẫn câu nói nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được coi như đỉnh cao của sự kết tinh giữa bản sắc văn hóa dân tộc và minh triết Việt: “Hiểu chủ nghĩa Mác-Lênin là phải sống với nhau có tình có nghĩa. Nếu thuộc bao nhiêu sách mà sống với nhau không có tình có nghĩa thì sao gọi là hiểu chủ nghĩa Mác-Lênin được” (tr139).
Tiến Thành