50 năm dẫu chỉ là một cái “chớp mắt” của lịch sử, nhưng với ASEAN đó là cả một chặng đường dài với bao gian khó để hướng tới mục tiêu “một tầm nhìn, một bản sắc, một cộng đồng đùm bọc và sẻ chia”. Vượt qua những thẳng trầm của lịch sử, ASEAN ngày càng trưởng thành, trở thành một khu vực năng động với ảnh hưởng và uy tín quốc tế sâu rộng.
Ngày 8/8/1967, Bộ trưởng Ngoại giao năm nước Đông Nam Á đã cùng ký vào bản Tuyên bố Băng Cốc, khai sinh ra ASEAN – “Hiệp hội đại diện cho ý chí tập thể của các quốc gia ở Đông Nam Á gắn bó với nhau bởi tình hữu nghị và hợp tác, và thông qua những cống hiến và nỗ lực chung đảm bảo cho nhân dân mình và cho các thế hệ mai sau được hưởng hòa bình, tự do và phồn vinh”. Từ một tổ chức với năm thành viên đầu tiên gồm In-đô-nê-xia, Ma-lai-xia, Xinh-ga-po, Thái Lan và Phi-lip-pin, ASEAN đã kết nạp thêm Bru-nây (1984), Việt Nam (1995), Lào và Mi-an-ma (1997) và Cam-pu-chia (1999), hiện thực hóa giấc mơ về một ASEAN bao gồm cả mười nước Đông Nam Á.
Hội nghị Cấp cao ASEAN nhóm họp lần đầu tiên năm 1976, với cam kết chính trị mạnh mẽ thúc đẩy hợp tác nội khối ASEAN. Ngay sau đó, việc thành lập khu vực Thương mại Tự do ASEAN (AFTA) năm 1992, không chỉ là thành quả của 25 năm đầu tiên hợp tác kinh tế ASEAN, mà còn đặt nền móng quan trọng cho việc xây dựng Cộng đồng Kinh tế ASEAN sau này. Với tinh thần “thúc đẩy hòa bình và an ninh qua đối thoại và hợp tác ở Châu Á – Thái Bình Dương”, Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) ra đời năm 1994 cũng đã khởi động cơ chế đối thoại và tham vấn về các vấn đề an ninh và chính trị trong khu vực. Một mốc quan trọng nữa phải kể đến, đó là đúng vào dịp ASEAN 40 năm hình thành và phát triển, năm 2007, ASEAN lần đầu tiên đã ký kết bản Hiến chương ASEAN, đưa ASEAN từ một tổ chức hợp tác khu vực đơn thuần trở thành một thực thể pháp lý được cộng đồng quốc tế công nhận và tôn trọng.
Các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN nhóm họp tại Phillipines từ 2-8/8.
50 năm hình thành và phát triển, ngày nay, ASEAN đã trở thành một tổ chức hợp tác khu vực toàn diện, một thực thể chính trị - kinh tế gắn kết và năng động góp phần thúc đẩy quá trình kết nối toàn cầu. ASEAN đã tạo lập được vai trò và vị thế quan trọng ở khu vực Đông Nam Á và châu Á-Thái Bình Dương với sức mạnh của tầm ảnh hưởng chính trị, kinh tế và văn hóa - xã hội. Khi đánh giá về sự phát triển mạnh mẽ của ASEAN, giới quan sát quốc tế nhận định: chính tinh thần đoàn kết, đồng thuận, tôn trọng và hỗ trợ lẫn nhau, cùng quan tâm chia sẻ và kết hợp hài hòa giữa lợi ích quốc gia với lợi ích cộng đồng… đã tạo dựng nên hình ảnh và vị thế ngày nay của ASEAN. Và đó cũng là chìa khóa để xây dựng uy tín, lòng tin và vị thế cho ASEAN ngày nay.
Nói đến những thành công trong nửa thế kỷ qua của ASEAN, trước hết cần khẳng định: ASEAN là nhân tố quan trọng hàng đầu trong việc bảo đảm môi trường hòa bình, an ninh và hợp tác vì phát triển ở khu vực. Vai trò quan trọng này được thể hiện sinh động qua nỗ lực to lớn của ASEAN trong việc đẩy mạnh hợp tác chính trị - an ninh và xây dựng các quy tắc ứng xử, thông qua đó tăng cường hiểu biết và tin cậy lẫn nhau, ngăn ngừa xung đột giữa các quốc gia ở khu vực. Việc ASEAN xây dựng quan hệ hợp tác nhiều mặt với những đối tác quan trọng trên thế giới, khởi xướng thành công và giữ vai trò chủ đạo trong một số khuôn khổ hợp tác khu vực, nhất là Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) – cơ chế khu vực duy nhất để đối thoại và hợp tác về các vấn đề chính trị - an ninh ở châu Á - Thái Bình Dương… đã tạo điều kiện thuận lợi cho các đối tác quan trọng ngoài khu vực tham gia và đóng góp xây dựng vào việc xử lý những thách thức an ninh chung, góp phần củng cố hòa bình và an ninh ở khu vực.
Một mốc quan trọng phải kể tới, đó là sự hình thành Cộng đồng ASEAN ngày 31/12/2015. Với 3 trụ cột gồm Chính trị-An ninh, Kinh tế và Văn hóa-Xã hội, Cộng đồng ASEAN đã đánh dấu một bước ngoặt mới, tạo đà để ASEAN hướng tới những bước phát triển quan trọng trong tương lai, trên nền tảng gắn kết về chính trị, liên kết về kinh tế và cùng chia sẻ trách nhiệm xã hội. Về kinh tế, trong bối cảnh kinh tế thế giới phục hồi chậm chạp, kinh tế ASEAN vẫn được dự đoán sẽ tiếp tục tăng trưởng khoảng 5%/năm trong thập kỷ tới, cao gần gấp đôi mức tăng trưởng trung bình của thế giới. Các chuyên gia kinh tế dự báo tăng trưởng của ASEAN sẽ được xếp vào Top 4 vào năm 2025. Đánh giá về sự hình thành Cộng đồng và những bước phát triển của ASEAN, Tổng Thư ký ASEAN Lê Lương Minh mới đây khẳng định trong 10 năm tới, ASEAN sẽ đóng vai trò lớn hơn, có tiếng nói lớn hơn trong các vấn đề khu vực và quốc tế, cùng gánh vác trách nhiệm toàn cầu với các khu vực khác.
Tuy nhiên, bối cảnh tình hình khu vực và thế giới đang thay đổi nhanh chóng, ASEAN hiện đứng trước nhiều thách thức to lớn, cả thách thức truyền thống và phi truyền thống, cả bên trong và bên ngoài khu vực. Đó là tình hình phức tạp ở Biển Đông sự gia tăng các hoạt động khủng bố và tư tưởng cực đoan ở khu vực cũng như trên thế giới, đặc biệt là việc tổ chức khủng bố "Nhà nước Hồi giáo" (IS) tự xưng đang chuyển dần hoạt động sang khu vực Đông Nam Á. Đó là sự chuyển dịch địa – kinh tế, địa – chính trị ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương, sự cạnh tranh ảnh hưởng của các nước lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ… phần nào khiến các nước khu vực ít nhiều bối rối trong việc lựa chọn hướng đi cho mình. Ngoài ra, sự đối đầu và những cạnh tranh chiến lược giữa Trung Quốc và Mỹ cũng đang khiến nhiều nước ASEAN phải đứng trước bài toán phải lựa chọn giữa bên này, hoặc bên kia, hoặc phải tìm cách để cân bằng sức ép. Những thách thức ấy, rõ ràng, đòi hỏi ASEAN phải tự điều chỉnh để thích nghi, củng cố sự đồng thuận và đoàn kết, để rồi từ đó đưa ra những quyết định đúng đắn và kịp thời nhất vượt qua thách thức.
22 năm gia nhập ASEAN, Việt Nam luôn là thành viên tích cực thiện chí, nỗ lực, nhiệt huyết và trách nhiệm, đóng góp không nhỏ vào thành tựu chung của ASEAN. Trong bối cảnh thế giới và khu vực có nhiều bất ổn, trực tiếp hoặc gián tiếp ảnh hưởng đến an ninh và ổn định ở Đông Nam Á, Việt Nam luôn khẳng định tinh thần đoàn kết, thống nhất và nâng cao ý thức trách nhiệm chung cùng các thành viên khác của ASEAN ứng phó hiệu quả với các nguy cơ đe dọa hòa bình, an ninh và ổn định của khu vực.
50 năm qua ghi dấu một chặng đường phát triển quan trọng, sôi động và toàn diện của ASEAN với những thành công to lớn. Bước vào giai đoạn phát triển mới, hơn bao giờ hết, ASEAN đang nỗ lực chuyển mình xây dựng lòng tin chiến lược, nhằm đóng góp tích cực vào hòa bình, an ninh ổn định trong khu vực và trên thế giới. Qua đó, xây dựng hình ảnh một ASEAN mới ngày càng năng động, thành công với sức sống mãnh liệt hướng đến tương lai.
