Dưới đây, một số dạng ảo giác thường gặp, nó mang đến cả niềm vui lẫn thảm họa.
Tổng quan về ảo giác
Theo Bách khoa thư mở (Wikipedia) ảo giác (hallucination) được đưa vào ngôn ngữ tiếng Anh năm 1646 bởi bác sĩ Sir Thomas Browne. Nó có nguồn gốc phát sinh từ tiếng Latin alucinari, có nghĩa “tâm trí lang thang”. Đối với Browne, ảo giác có nghĩa là một loại tầm nhìn đã bị biến đổi, lệch lạc. Trong lịch sử, con người đã từng tìm kiếm những cách khác nhau để thay đổi nhận thức và trạng thái. Các bậc thầy tâm linh, tu sĩ, thậm chí cả các linh mục đã dựa vào việc thay đổi kinh nghiệm ý thức để đạt được một mục đích trong giác ngộ hoặc thậm chí là mang lại niềm vui đơn giản. Một nhà khoa học người Thụy Sĩ đã định nghĩa ảo giác là nhận thức của người Hồi giáo mà không có các kích thích tương ứng. Ảo giác có thể gây kinh hoàng, đặc biệt nếu người trong cuộc không mong muốn còn người mong muốn nó lại là niềm vui.
Theo nghiên cứu, khoảng 10% dân số thế giới từng trải qua ảo giác ở những mức độ khác nhau. Một cuộc khảo sát tiến hành từ năm 1996 đến 1999 ở hơn 13.000 người, công bố trên trang tin Prezi.com cho thấy, gần 39% số người báo cáo kinh nghiệm ảo giác, 27% trong số đó ảo giác ban ngày, chủ yếu là nằm ngoài bối cảnh bệnh tật hoặc sử dụng ma túy. Từ cuộc điều tra nói trên cho thấy, ảo giác khứu giác và vị giác dường như phổ biến nhất trong dân số nói chung.
Ảo giác là nhận thức trong sự vắng mặt của kích thích bên ngoài nhưng có những phẩm chất của nhận thức thực sự. Ảo giác là sống động, đáng kể và được coi là nằm trong không gian khách quan bên ngoài. Có thể hiểu ngắn gọn, ảo giác trong đó nhận thức thật bị bóp méo hoặc bị hiểu sai. Ảo giác có thể xảy ra trong thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác, xúc giác...
Ảo giác là từ phát sinh trong tiếng Latin alucinari, có nghĩa “tâm trí lang thang”
Một dạng ảo giác nhẹ được gọi là rối loạn, có thể xảy ra ở hầu hết các giác quan nói trên. Đây có thể là những thứ như nhìn thấy chuyển động trong tầm nhìn ngoại vi, hoặc nghe thấy những tiếng động hoặc giọng nói mờ nhạt. Ảo giác thính giác rất phổ biến trong tâm thần phân liệt. Ảo giác thính giác thuộc loại độc hại thường được nghe thấy, ví dụ như mọi người nói sau lưng họ. Giống như ảo giác thính giác, ảo giác thị giác cũng có thể xuất hiện ở phía sau lưng đối tượng. Ảo giác thôi miên được xem là hiện tượng bình thường, có thể xảy ra khi một người đang ngủ và nửa tỉnh nửa thức. Ảo giác có thể liên quan đến việc sử dụng ma túy (đặc biệt là mê sảng), thiếu ngủ, rối loạn tâm thần, rối loạn thần kinh và run do mê sảng.
Về điều trị chứng ảo giác, trước tiên cần tìm ra các triệu chứng cụ thể. Ví dụ, ảo giác gây ra bởi bệnh tâm thần, điều trị dựa trên thăm khám cụ thể. Bác sĩ có thể kê đơn dùng thuốc, như thuốc dịu thần kinh, thuốc chống loạn thần không điển hình.... Bên cạnh việc dùng thuốc nên duy trì cuộc sống lành mạnh, giảm căng thẳng, duy trì giấc ngủ tốt, ăn uống cân bằng, đủ chất, tránh dùng thuốc kích thích...
Vài dạng ảo giác thường gặp
Kích thích phát sinh ảo giác
Kích thích (Excitation) có thể gây ảo giác và là dạng ảo giác phổ biến trong cuộc sống con người. Đôi khi, ở một số người, những thứ như lo lắng có thể phát sinh ra ảo giác và rối loạn tâm thần. Lo lắng không được xem là trạng thái bình tĩnh của tâm trí. Nó gây ra bởi sự kích thích quá mức của não, giống như những gì xảy ra khi uống một số loại thuốc.
Ảo giác thông qua kích thích và lo lắng không phải dấu hiệu hay triệu chứng của một bệnh tâm thần tiềm ẩn. Chỉ đơn giản là một phản ứng sinh lý đối với sự căng thẳng (hay cảm nhận căng thẳng) mà não bộ đang trải qua. Những trạng thái của tâm trí và ảo giác, như ánh sáng sống động ghê sợ, những tiếng động lớn không thường xuyên diễn ra, tiếng nói trong gió..., tất cả những điều này có thể xảy ra với những người bình thường trong những điều kiện thích hợp. Vì vậy, lo lắng hoặc bị kích thích có thể gây ra ảo giác, hiện tượng trên không hề hiếm, nhiều người trong số chúng ta biết từng trải nghiệm kiểu ảo giác này.
Ảo giác có thể liên quan đến việc sử dụng ma túy, thiếu ngủ, rối loạn tâm thần...
Hai dạng ảo giác thôi miên
Dạng đầu, ảo giác thôi miên buồn ngủ (Hypnagogic Hallucinations) là ảo giác phổ biến trong cuộc sống gây ra bởi những thứ liên quan đến giấc ngủ. Theo thống kê có khoảng 37% dân số từng trải nghiệm qua kiểu ảo giác lạ này. Nó xuất hiện ngay sau khi cơn ngủ ấp tới bằng những giấc mơ lạ và đột nhiên thức dậy.
Đây là ảo giác thôi miên, những loại ảo giác giấc ngủ này chủ yếu là thính giác. Chúng bao gồm tiếng réo trong tai, tiếng ồn khó chịu hoặc thậm chí cả những cuộc nói chuyện với chính người trong cuộc. Nếu sử dụng một số loại thuốc, hoặc sau khi đã ngưng thuốc, nhóm người này thường gặp phải ảo giác thôi miên ngay sau khi bắt đầu ngủ thiếp đi, đột nhiên giật mình tỉnh giấc, rồi lơ lửng trong một thực tại méo mó của thức giấc. Người mang theo ảo giác thôi miên kiểu này thường có cảm giác bọ hoặc côn trùng bò khắp cơ thể, khiến họ ngứa gãi hoặc tìm cách loại bỏ các vật gây ảo giác ra khỏi cơ thể.
Dạng thứ hai là ảo giác thôi miên nửa thức nửa ngủ (Hypnopompic Hallucinations). Đây là trạng thái thôi miên xảy ra vào lúc thức dậy và tỉnh táo, thậm chí nhiều người còn biết rõ đây là ảo giác. Tuy nhiên, ảo giác thôi miên nửa thức nửa ngủ ít phổ biến hơn, chỉ có khoảng 12,5% dân số thế giới có ảo giác này. Một trong những trạng thái phổ biến là tê liệt giấc ngủ. Đây là một trải nghiệm kinh hoàng khi cơ thể bị tê liệt hoàn toàn, lơ lửng giữa thức và ngủ, khiến ảo giác xảy ra. Chứng tê liệt khi ngủ có thể là ảo giác thôi miên buồn ngủ hoặc trạng thái thôi miên nửa thức nửa ngủ, nhưng cảm giác và sợ hãi thường giống nhau.
Khi thoát ra khỏi giấc ngủ, người trong cuộc có cảm giác như một thế lực tà ác nào đó đang tiến về phía họ. Thông thường, mọi người cho biết họ trải qua nỗi sợ bị dẫm đạp, đấm đá hoặc tấn công bởi thực thể trong khi di chuyển. Nhiều sinh vật, ác quỷ và ma tà được quy cho thực thể đe dọa người trong cuộc. Ảo giác thôi miên nửa thức nửa ngủ từng được đề cập từ thời Hy Lạp cổ đại, nơi cư dân gán cho ảo giác đáng sợ là ma tà, quỷ ám và ngày nay nhờ khoa học, con người biết được những ảo giác thôi miên đáng sợ này thực sự là do lỗi của não khi xử lý thông tin, nó liên quan tới giấc ngủ REM và phổ biến trong cách thức hoạt động của bộ não.
Ảo giác do dùng thuốc, ma túy
Có lẽ đây là dạng trải nghiệm ảo giác nổi tiếng nhất, thường gặp nhất, nhất là khi ma túy hoặc các loại thuốc làm thay đổi tâm trí không được quản lý chặt chẽ. Rất đa dạng như LSD cho đến psilocybin, và các loại ma túy mới nhất hướng thần mới nhất.... Thực chất, đây là những hóa chất gây ảnh hưởng đến não, phát sinh ảo giác mà chuyên môn gọi là hiện tượng gây nhiễu mạch (jamming the circuits). Việc truyền thông tin, thường là qua các hợp chất hóa học trong hệ thần kinh tạo ra sự kích thích quá mức các giác quan, ít nhất là nhận thức khiến tâm trí con người nhiễu loạn, ảo giác, không thể làm chủ được bản thân.
Bất cứ ai sử dụng các loại thuốc này đều biết chính xác những gì khoa học đã đề cập. Rất nhiều nghiên cứu phát hiện thấy những trạng thái cảm ứng hóa học thực sự có lợi cho sức khỏe thể chất và tâm lý chỉ khi nó được kiểm soát và dùng trong giới hạn cho phép.
Những ảo giác khác có thể xảy ra khi con người cố tình hoặc vô tình tự đầu độc mình bằng một số loại thuốc kích thích nhất định, kể cả ở dạng thực vật lẫn tổng hợp. Những lợi ích này đã được con người thực hành để đạt tới trải nghiệm ảo giác có lợi phục vụ cho chữa bệnh hay khai sáng trong hàng ngàn năm nay.