(Nhân kỷ niệm 70 năm ngày mất của BS, nhà khoa học Alexandre Yersin (1/3/1943 - 1/3/2013))
Một lần nữa chân dung của bác sĩ, nhà khoa học nổi tiếng Alexandre Yersin (1863-1943) đã sống lại qua cuốn tiểu thuyết Dịch hạch và thổ tả/Peste et Choléra của nhà văn Patrick Deville. Tác phẩm vừa đoạt giải Femina - một giải thưởng danh giá ở Pháp, chỉ sau giải Goncourt.
Để viết tác phẩm này, Patrick Deville đã nhờ vào Học viện Lưu trữ Pasteur tại Paris; mặt khác, như một nhà thám hiểm, ông đã lần theo dấu vết của Yersin trong những năm sống và làm việc tại Đông Dương, thời kỳ thuộc Pháp. Dịch hạch và thổ tả về cơ bản được xây dựng trên những cứ liệu lịch sử liên quan đến cuộc đời của Alexandre Yersin. Vì thế, có thể xem đây là một cuốn tiểu thuyết lịch sử về đời tư. Thể loại này rất thịnh hành ở Pháp.
Hình ảnh Alexandre Yersin được tái hiện trong khung cảnh của Đông Dương thời thuộc Pháp với hai chủ đề lớn: niềm say mê nghiên cứu khoa học và khám phá, thám hiểm những miền hoang sơ, bí ẩn ở Việt Nam. Bằng lối trần thuật ở thì hiện tại, tác phẩm đã xóa nhòa khoảng cách giữa người đọc và nhân vật trong quá khứ lịch sử. Bạn đọc vì thế được chìm đắm trong niềm say mê, tận tụy khoa học cũng như những cuộc phiêu lưu, thám hiểm đầy ngoạn mục, kỳ thú của nhà khoa học Alexandre Yersin.
Tuổi thơ của Alexandre Yersin được tái hiện qua cái chết đột ngột của người cha, trong phần “Côn trùng/Des insectes” thông qua phép trần thuật giản lược. Alexandre Yersin sinh tại Thụy Sĩ, trong một gia đình gốc Pháp, theo đạo Tin lành. Cha ông là thầy giáo của một trường trung học ở bang Vaud nhưng rất say mê nghiên cứu khoa học, đặc biệt là côn trùng. Niềm đam mê này có lẽ đã truyền vào Alexandre Yersin ngay từ trong máu. Ông mất lúc còn rất trẻ, 38 tuổi, trong lúc đang thể nghiệm khoa học. Khi đó, Yersin còn nằm trong bụng mẹ. Sau này, mẹ ông, bà quả phụ Fanny đã lấy nguyên tên người chồng quá cố để đặt cho con trai của mình. Yersin trải qua tuổi thơ trong tình yêu thương của người mẹ - một người phụ nữ say mê âm nhạc, hội họa và văn học. Những kỷ niệm ở bang Vaud cùng với mẹ và các chị gái, theo suốt Yersin trong những tháng năm sống ở Đông Dương, Việt Nam.
Với nhiều kỳ vọng về đứa con trai thông minh của mình, bà Fanny đã chú tâm nuôi dạy chú bé Yersin một cách căn bản. Yersin được gửi vào học những trường lớn ở Hoàng gia Thụy Sĩ, Đức và Paris (Pháp). Thế nhưng, Yersin đã từ bỏ kinh thành Paris hoa lệ, chọn Đông Dương bí ẩn và gửi trọn đời mình trên mảnh đất Nha Trang - Việt Nam.
Bằng lối viết sống động, mạnh mẽ và chuẩn xác, như lời báo giới Pháp đánh giá, Patrick đã khắc họa thành công nhân vật Alexandre Yersin - một nhà tri thức lỗi lạc. Một Yersin đam mê, uyên bác và giản dị. Một Yersin, như chúng ta đã biết, đã có những đột phá quan trọng cho lĩnh vực y thế giới. Ông là người đầu tiên tìm ra căn bệnh dịch hạch (Peste) do trực khuẩn ở chuột gây ra tại Hồng Kông, 1894. Căn bệnh này từng bùng phát ở châu Âu vào thời kỳ cổ đại và nhân loại từng bất lực trước sự tàn sát ghê rợn của nó. Sự kiện quan trọng này đã đưa tên tuổi của Yersin lên tầm của những nhà khoa học vĩ đại nhất của thế giới. Và trong y học, người ta lấy thuật ngữ Yersinia Pestis để đặt tên cho ông. Còn với Việt Nam, ông là một trong những người khai sinh Trường đại học Y Hà Nội (1902) - trở thành một trung tâm y học ở Đông Dương vào thời điểm bấy giờ; Thành lập chi nhánh của Viện Pasteur tại Nha Trang trong điều kiện y học Việt Nam còn rất lạc hậu. Ngoài ra, Yersin còn là người góp phần quan trọng cho việc xây dựng đô thị Tây Nguyên, Đà Lạt, đưa ngành cao su vào Việt Nam. Yersin vì thế được ví như một nhà bách khoa của thời kỳ Ánh sáng.
Có thể việc dung nạp ngôn ngữ khoa học, ngôn ngữ thư tín, báo chí vào văn bản sẽ không làm vừa lòng một số bạn đọc vốn quen với quan điểm “văn chương thuần khiết” nhưng đã mang lại sức hấp dẫn đặc biệt cho cuốn tiểu thuyết này. Ngay khi tác phẩm vừa được xuất bản, nhiều tít báo đã rộ lên như: Peste et Choléra: người anh hùng của Blouse blanche; Peste et choléra: sự làm sống dậy bác sĩ Yersin, hay: Sự khờ dại của một thiên tài... đã cho thấy sự đánh giá đa chiều về hình tượng Alexandre Yersin cũng như văn phong của Patrick Deville.
Patrick Devill sinh năm 1954; từng nghiên cứu văn học so sánh và triết học tại Đại học Nantes. Một số nhà phê bình cho rằng, cuốn tiểu thuyết này hoàn toàn xứng đáng đoạt giải Goncourt 2012, nhưng vì truyền thống văn học Pháp hiếm khi trao cho một tác phẩm đồng hai giải: giải Femina và Goncourt.
Alexandre Yersin là hình ảnh tiêu biểu cho một thế hệ trí thức của Pháp trong hoàn cảnh lịch sử hết sức đặc biệt của Thế chiến thứ II. Đó là khát vọng khám phá khoa học, tham vọng thay đổi thế giới với tất cả sức mạnh của trí tuệ. Đó là lúc người trí thức phải đối mặt với lương tâm để trả lời câu hỏi: Với Đông Dương, là khai hóa văn minh hay là đồng hóa và xâm chiếm thuộc địa?
Cuộc đời của bác sĩ, nhà khoa học Alexandre Yersin đã cho hậu thế thấy rõ thái độ của người trí thức trước tình huống bi kịch của lịch sử. Trí tuệ và nhân cách của ông khiến cho các nhà khoa học và chính quyền Pháp thời thuộc địa phải nghiêng mình tôn kính, còn người dân Việt Nam gần gũi, tri ân. Hy vọng cuốn sách Dịch hạch và thổ tả sớm đến Việt Nam - nơi chốn mà bác sĩ Alexandre Yersin đã sống, cống hiến và gửi trọn đời mình.
Trần Huyền Sâm